17. Yüzyılda Haleb Kasabaları ve Köyleri

[TurkmenCopur]

3. Kasabalar

Kasabalar, çevresindeki köylere nazaran idari ve ekonomik bakımdan üstünlüğü olan, iktisadi faaliyetleri tarım ve hayvancılığın yanı sıra küçük çapta ticaret ve sanayi mallan üretimine de dayanan merkezlerdir. Bunların bazıları geçmişte önemli birer şehir olup, zamanla muhtelif sebeplerden dolayı eski önemini yitirmiş olan yerlerdir. Dolayısıyla, kasabalar genellikle birkaç mahalleden oluşan ve şehirlere nisbetle küçük olan yerleşim birimleri olarak da tanımlanabilir.
17. yüzyılda Haleb eyaleti dahilinde çok sayıda kasaba yer almakta olup bunlar; Bab, Belen, Cebbul, Cisr-i Şuğur, Deyrguş (=Dergüş), Eriha, Harim, İdlibü's-Suğra, Ma'arretü'l-Mısrin, Ma'anetü'n-Nu'ınan, Sermin, Şeyhü'l-Hadid ve Tizin adlı kasabalardı. Bunların 17. yüzyıldaki yerleşim durumları aşağıda ayrı başlıklar altında incelenecektir.

3.1. Bab Kasabası

Haleb kazasına tabi Bab nahiyesinin kasabası olan ve Haleb şehrinin doğusunda yer alan Nefs-i Bab'ın 1678'de Vüstaniyye, Şimaliyye, Garbiyye, Fakus, Muhtesib, Savafin ve Şarkiyye olmak üzere 7 mahallesi vardı. Bu mahallelerde, 364'ü reaya ve 2'si askeri ve imam olmak üzere, toplam olarak 366 nefer yetişkin Müslüman erkek nüfusu yaşıyordu. Bab kasabasının en büyük mahallesi olan Vüstaniyye'de 115 nefer reaya, 1 nefer askeri ve 1 nefer de imam bulunuyordu. Diğer mahallelerden Şimaliyye'de 75, Savafin'de 61, Muhtesib'de 53, Garbiye'de 30, Fakus'ta 25, Şarkiyye'de ise 5 nefer yetişkin erkek nüfusu yer almaktaydı.
Bab kasabasının 16. yüzyılın başlarında 6, 1526'dan itibaren de 7 mahallesi bulunmaktaydı. Mahalle adlarına bakıldığında, 17. yüzyılın sonlarına kadar önemli bir değişikliğin olmadığı görülmektedir. Sadece Vüstaniyye'nin 16. yüzyılda yine aynı anlamı taşıyan "Evsat" adıyla bilindiğini görmekteyiz. Buna karşın kasaba nüfusunda 16. yüzyıla nazaran bir düşüş yaşanmış, 1550'de kasabadaki yetişkin erkek nüfusu 589'u hane (evli), 2'si mücerred (bekar) ve 10'u imam olmak üzere 601 nefer iken 1678'de 366 nefere inmiştir.

3.2. Belen Kasabası

"Bilan" veya "Beylan" şeklinde de telaffuz olunan "Belen" kelimesi Türkçe'de "iki dağ arasındaki yer, geçit" anlamına gelir. 'Amik ovasını Akdeniz'e bağlayan Antakya-İskenderun yolu üzerinde Amanos Dağlan'nın geçit noktasında yer alan Belen'in adına ilk defa Kanuni Sultan Süleyman zamanında rastlanır.
Belen kasabası, Kanuni Sultan Süleyman'ın yol üzerinde inşa ettirdiği han ve imaretin vakfı olup, kasaba halkı, kendi imkanları ile besledikleri 20 menzil beygirini ulakların hizmetine sundukları gibi, Antakya'dan Payas'a gelinceye kadar yol üzerindeki derbendlerde de hizmet ederlerdi. Kasaba halkı bu menzilcilik ve derbendcilik hizmetlerine karşılık olarak da avarız ve şair tekalif-i örfiyeden muaf tutulmuşlardı.

Antakya'nın kuzeyinde yer alan ve 17. yüzyılda Bakras kazasının merkezi olan Belen kasabasının 1678'de Muhlis Ali, Saksı, Kara-Hüseyin, Şenbük, Bakras, Kumar-oğlu ve Kilise olmak üzere 7 mahallesi vardı. Kasabanın nüfusu ise 333'ü reaya, 15'i imam, 7'si zaim, 16'sı seyyid, 4'ü imaret hademesi ve 5'i de yeniçeri, kul oğlu, ahi-baba, tüccar ve cami görevlisi olmak üzere, toplam olarak 380 nefer Müslüman ile 255 nefer Hıristiyandan ibaretti. Buna göre, kasabanın toplam yetişkin erkek nüfusu 635 nefer olmaktadır ki, 17. yüzyılda Belen'i ziyaret etmiş olan Evliya Çelebi de burada üstü toprakla örtülü 700 kadar evin bulunduğunu zikretmektedir.

Kasabanın mahallelerinden biri olan Şenbük, 16. yüzyılda Bakras nahiyesinin bir köyü iken, 17. yüzyılda Belen'in daha fazla genişlemesi üzerine bu yeni kasabanın bir mahallesini teşkil etmiştir. Zira, Belen 16. yüzyılın ortalarında henüz bir kasaba statüsünde değildi. Bu kasabanın gelişmesiyle birlikte daha önce bir kaza merkezi olan Bakras kasabası da gittikçe önemini kaybederek Belen karşısında sönük kalmıştır. Nitekim, 1678'de Bakras'ı halen aynı adı taşıyan kazanın artık 45 nefer yetişkin erkek nüfusu olan bir köyü olarak görmekteyiz. Halbuki 1550 yılında Bakras kasabasının 152'si hane, 60'ı mücerred ve 3'ü imam olmak üzere 215 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı. Evliya Çelebi de Bakras'ın 150 akçelik bir kaza olduğunu, kethüda yeri, yeniçeri serdarı ve kale dizdarı ile 150 kadar kale neferi olduğundan bahsetmektedir. Öyle anlaşılıyor ki, sonraki yıllarda Bakras'ın önemini kaybetmesiyle birlikte burası kaza merkezi olmaktan çıkartılmış ve buna paralel olarak da nüfusu önemli miktarda azalmıştır. Bu arada, Belen kasabasının Bakras adında bir mahallesinin olması, eski yerleşim yerlerini terk eden Bakraslıların bu mahallede yerleştiği izlenimini de vermektedir.

3.3. Cebbul Kasabası

Cebbul, Haleb'in güney-doğusunda yer almaktadır ve 17. yüzyılda Haleb kazasına tabi bir kasabadır. Bu kasabanın 1678'de dört mahallesi olup, bunlar coğrafi konumlarına göre adlandırılmışlardı. Bu mahallelerin en büyüğü olan Kıbliyyenin 54, ikinci büyük mahallesi olan Garbiyye'nin 40, üçüncü büyük mahallesi olan Şimaliyye'nin 32 ve küçük mahallesi olan Şarkiyye'nin ise 24 nefer Müslüman yetişkin erkek nüfusu vardı. Kasabanın toplam vergi nüfusu ise bu zamanda 150 neferden ibaret idi.
Cebbul, 16. yüzyılda kalabalık sayılabilecek bir nüfusa sahip olmakla birlikte henüz bir kasaba olmayıp köy statüsündeydi ve mahallesi de yoktu. Köy statüsünde iken Cebbul'un 1550'de 188'i hane, 33'ü mücerred ve 3'ü de imam olmak üzere toplam olarak 224 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı. Dolayısıyla, bu iskan mahallinin nüfusu 1678 yılına gelindiğinde hane bazında artmadığı gibi bir miktar da azalmıştır.
Cebbul kasabası, aynı adla anılan gölün hemen kuzeyinde kurulmuştu ve bu gölde öteden beri önemli miktarda tuz çıkartılıyordu. Bu kasabanın gelişmesi de buradaki tuz üretimine dayanmaktadır. Cebbul tuzlasından elde edilen tuz birinci derecede olup, gayet beyaz, temiz ve lezzetliydi. Mukataa yoluyla işletilen buradaki tuzlanın yıllık geliri 1550'de 700 bin akçe idi.

3.4. Cisr-i Şuğur Kasabası

Şuğur kazasına bağlı olan Cisr-i Şuğur nahiyesinin 1678'de yeni ve eski ('atik) Cisr-i Şuğur olmak üzere iki kasabası vardı. Kaza merkezi olan Cisr-i Şuğur kasabasında 313 reaya, 40 müstahfız, 30 hademe, 5 seyyid ve 1 zaim olmak üzere toplam olarak 389 nefer Müslüman ile 33 nefer Hıristiyan ve 4 nefer de Yahudi yaşıyordu. Bu kasabanın arazisi, devrin Osmanlı padişahı tarafından bir hatt-ı hümayunla Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa'ya hibe ve temlik edilmiş; burayı yeniden iskan ettiren Köprülü Mehmed Paşa da Müslüman hacıların ve yol üzerindeki binaların korunması maksadıyla inşa ettirdiği bir kale ile imaret ve camiye Cisr-i Şuğur kasabasını vakfetmiştir.

Bundan dolayı kasaba halkı avarız vergisinden muaf tutulmuşlardır. Öyle anlaşılıyor ki, bu kasabada bulunan 40 müstahfız da bahsi geçen kalede görev yapmaktaydı.
'Atik Cisr-i Şuğur'a gelince; bu kasaba Fevkani, Tahtani, Meşarika ve Meydan adlı 4 mahalleye taksim edilmişti ve burada 1678'de toplam olarak 183 nefer reaya ile 6 nefer imam ve hatip yaşamaktaydı. Dolayısıyla, 'Atik Cisr-i Şuğur bu bölgede kurulmuş olan eski kasabayı, ötekisi ise yenisini işaret etmektedir.
16. yüzyılda ise Şuğur kasabasının (Nefs-i Şuğur) Meşarika, Meydan, Havarna ve Vadi adlı 4 Müslüman mahallesi ile bir Ermeni mahallesi bulunmaktaydı. Ayrıca, Vadi adlı mahalle de "Tahtani" ve "Fevkani" olmak üzere iki kısma taksim edilmişti. Dolayısıyla, 'Atik Cisr-i Şuğur'da yer alan Meşarika, Meydan, Tahtani ve Fevkani adlı mahalleler 16. yüzyılda da mevcut olan iskan yerleriydi.
Cisr-i Şuğur'u önemli kılan ise Lazkiye ile Haleb ve Hama arasında işleyen önemli ticaret yollarının üzerinde yer almasıdır. Zira, kasabaya adını veren köprü (cisr) Haleb, Hama, Tedmür ve diğer istikametlerden gelip Lazkiye'ye ulaşmak isteyen yolcuların geçmek zorunda oldukları asi Nehri üzerinde kurulmuştu.

3.5. Deyrguş (-Dergüş) Kasabası

Antakya'nın güneyinde yer alan ve aynı adlı kazanın (Deyrguş) merkezi konumunda bulunan Deyrguş kasabasının 17. yüzyılda mahalle taksimatı yoktu ve kasabanın 1678 yılında toplam olarak 218'i Müslüman ve 4'ü de Hıristiyan olmak üzere 222 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı.

Müslüman nüfusun 191'i reaya, 11'i askeri, 8'i imam ve hatip, 8'i de kul oğlu taifesinden idi.
16. yüzyılda Kuseyr nahiyesi içerisinde yer alan Deyrguş kasabasının 1536-1550 yıllarında Şarki, Garbi ve Vüstani adlı 3 mahallesi vardı. 17. yüzyılda ise bu kasaba Kuseyr nahiyesinden ayrılarak müstakil bir kaza yapılmıştır. Deyrguş'un nüfusuna bakıldığında ise 16. yüzyılda daha kalabalık olduğu görülmektedir. Kasabanın nüfusu 1526'da 144 hane ve 6 mücerred iken 1550 yılında 300 hane ve 172 mücened vergi nüfusuna ulaşmıştı. Dolayısıyla, Haleb eyaletinde yer alan bir çok kasaba gibi, Deyrguş'un nüfusunda da 17. yüzyılın sonlarına doğru önemli oranda bir azalmanın meydana geldiği müşahede olunmaktadır.

3.6. Eriha Kasabası

Haleb'in güneyinde Ma'arra ile İdlib arasında yer alan ve aynı isimli kazanın merkezi olan Eriha kasabası coğrafi konumundan dolayı çevresindeki diğer yerleşim birimlerine nazaran önemli bir gelişme kaydetmişti. Zira, Eriha kasabası Lazkiye-Haleb ve Lazkiye-Hama ticaret yollarının kesiştiği önemli bir noktada kurulmuştur.
Eriha, 16. yüzyılın başlarında idari bakımdan Cebel-i Samak nahiyesinin bir köyü olmakla birlikte, burada 2 hamam, bir boyahane ve bir başhanenin bulunması, bu iskan yerine daha ziyade bir kasaba karekteri kazandırmıştı. Zaten, Riha olarak da adlandırılan Eriha'yı kısa bir müddet sonra (1526'da) Cebel-i Samak nahiyesinin kasabası olarak görmekteyiz. Bu zamanda Eriha'nın, adlarını "reis"lerinden (yani kethüdalarından) alan iki mahallesi olup, 17. yüzyıla gelindiğinde bu mahallelerden artık bahsedilmemektedir. Eriha'nın 16. yüzyılda nüfusu da oldukça kalabalıktı; 1526'da 195 hane iken 1550'de önemli oranda bir artış kaydederek 476 hane ve 76 mücened vergi nüfusuna ulaşmıştır.

17. yüzyılın sonlarına doğru Eriha'nın nüfusu önemli sayılabilecek bir oranda azalmıştır. Zira, 1678 yılında kasabanın nüfusu 343'ü reaya, 20'si seyyid, 6'sı yeniçeri ve sipahi, 8'i kul oğlu, 11'i imam ve müezzin olmak üzere 388 nefer Müslüman ile 10 nefer Yahudi'den ibaretti.

3.7. Harim Kasabası

Antakya'nın doğusunda yer alan ve aynı adı taşıyan kazanın (Harim kazası) merkezi olan bu kasabanın 17. yüzyılda mahalle taksimatı olmayıp, 1678'de toplam olarak 36 nefer Müslüman vergi nüfusu bulunmaktaydı ve kasaba halkı bu zamanda Tizin kasabasının menzilcileri olarak tayin edilmişlerdi.
16. yüzyılda daha kalabalık bir nüfusa sahip olan (62 hane ve 8 mücerred vergi nüfusu) Harim, yeterince cazibesinin olmaması ve belki Celali isyanlarının da etkisiyle 17. yüzyılın sonlarına gelindiğinde nüfusunun neredeyse yarısını kaybetmiştir.

3.8. İdlibü's-Suğra Kasabası

İdlibü's-Suğra 16. yüzyılda Sermin nahiyesinin bir köyü iken, Lazkiye, Haleb ve Hama arasında işleyen ticaret yoları üzerinde ve kavşak bir noktada bulunmasından dolayı sürekli gelişme göstererek kasaba statüsü kazanmış ve 17. yüzyılın sonlarına doğru Haleb eyaletinin en önemli ve nüfus bakımından da en kalabalık kaza merkezlerinden biri olmuştur. Nitekim, bu kasabanın 1678'de Kıbliyye, Garbiyye, Şimaliyye ve Şarkiyye olmak üzere 4 mahallesi vardı ve bunlardan Kıbliyye'at 274 reaya, 13 seyyid, 3 askeri, 7 imam ve hatipten oluşan 297 nefer Müslüman ile 93 nefer Hıristiyan ve 19 nefer Yahudi; Garbiyye'de 165 reaya, 2 seyyid, 2 imam ve müezzin, 3 kul oğlu ve 2 timar erbabından oluşan 174 nefer Müslüman ile 6 nefer Yahudi; Şimaliyye'de 281 reaya, 3 imam ve müezzin, 1 sipahi ve 7 kul oğlundan oluşan 295 nefer Müslüman ile 12 nefer Hıristiyan, 7 nefer Yahudi ve 3 nefer Kıbti; Şarkiyye'de de 269 reaya, 1, seyyid, 4 imam ve müezzin, 1 yeniçeri, 2 muaf ve 15 kul oğlundan oluşan 292 nefer Müslüman vergi nüfusu ile 3 nefer Hıristiyan ve 20 nefer de Yahudi vergi nüfusu bulunmaktaydı. Kasabanın bu zamandaki toplam yetişkin erkek nüfusu ise 1.058'i Müslüman, 108'i Hıristiyan, 52'si Yahudi ve 3'ü de Kıbti olmak üzere 1.221 neferden ibaretti. Oysa. henüz köy statüsünde olduğu 1550 yılında İdlibü's-Suğra'nın, 188'i hane, 60'ı mücerred ve 5'i de imam olmak üzere, 253 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı.
Öyle anlaşılıyor ki, kasabanın önemli ticaret yollan üzerinde bulunması zamanla çevre köy ve kasabalardan göç almasını ve çok sayıda Hıristiyan, Yahudi ve Kıbtinin de burada yerleşmesini sağlamıştır. Nitekim, yerleşmeyi teşvik gayesiyle İdlibü's-Suğra kasabası, Cisr-i Şuğur gibi, 17. yüzyılda Köprülü Mehmed Paşa tarafından yaptınlan bir kale ile cami ve imarete vakfedilmiş, bundan dolayı da kasaba halkı avanz ve şair tekaliften muaf tutulmuşlardı.

3.9. Ma'arretü'l-Mısrin Kasabası

İdlibüs's-suğra'nın kuzeyinde yer alan ve aynı adlı kazanın merkezi olan Ma'arretü'l-Mısrin kasabası 1678'de 2 mahalleden meydana geliyordu. Büyük mahallesi olan ŞimalVde 262 reaya, 3 seyyid, 3 yeniçeri, 7 kul oğlu, 11 imam ve hatip ile 5 nefer a'van (yardakçı) mensubu olmak üzere toplam olarak 91 nefer; küçük mahallesi olan Kıbliyye'de ise 132 reaya ve 1 müezzin olmak üzere toplam olarak 133 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı. Kasabanın bu zamandaki toplam yetişkin erkek nüfusu ise 424 neferden ibaretti.
16. yüzyılın başlarından itibaren Sermin nahiyesinin bir köyü olarak gördüğümüz Ma'arretü'l-Mısrin, sürekli olarak gelişmiş ve nihayet 17. yüzyılda bir kaza merkezi olma vasfını kazanmıştır. Haleb yolu üzerinde bulunmasından dolayı Ma'arretü'l-Mısrin'in vergi nüfusu düzenli olarak artmış, 1520'de 96 hane ve 24 mücerred vergi nüfusuna sahip iken, 1526'da 134 hane ve 10 mücerred, 1536'da 182 hane, 9 mücerred ve 3 imam, 1550'de de 229 hane ve 52 mücerred vergi nüfusuna ulaşmıştır.

3.10. Ma 'arretü 'n-Nu 'man Kasabası

Haleb ve Hama arasında işleyen ticaret yolu üzerinde kurulmuş olan ve aynı adlı kazanın da merkezi konumunda bulunan Ma'arretü'n-Nu'ınan kasabasının 1678'de Kıbliyye ve Şimali olmak üzere iki mahallesi vardı. Büyük mahallesi olan Kıbliyye'de 79 reaya, 5 seyyid, 1 yeniçeri, 1 zaim, 1 imam ve 1 müzzin; Şimali'de de 53 reaya, 8 seyyid, 4 imam ve müezzin, 1 timar erbabı, 3 muhzır ve 9 nefer de başka bir grup bulunmaktaydı. Kasabanın bu zamandaki toplam yetişkin erkek nüfusu ise 167 neferden ibaretti.

3.11. Sermin Kasabası

Haleb, Hama ve Lazkiye arasında işleyen ticaret yolları üzerinde ve bir kavşak noktada kurulmuş olan Sermin, yine aynı adı taşıyan kazanın da kasabası konumundaydı.
1678'de Şarkiyye, Şimaliyye, Bazar, Havarina, Vüstaniyye, Kıbliyye ve Sulbiyye olmak üzere 7 mahallesi vardı. Bu zamanda kasabada toplam olarak, 624 reaya, 13 seyyid, 4 askeri, 16 kul oğlu, 17 müezzin, imam ve hatib, 4 muhzır, 4 Haleb gönüllüsü, 1 mütevelli olmak üzere, 688 yetişkin Müslüman erkek nüfus ile 13 Hıristiyan ve 2 de Yahudi bulunmaktaydı. Kasabanın en büyük mahallesi Şarkiyye, en küçük mahallesi de Havarina idi. Gayr -i Müslimlerin ayrı bir mahalleleri olmadığından bunlar Müslümanlarla birlikte aynı mahallelerde oturuyorlardı.

16. yüzyılda ise kasabanın el-Kıbli Mescid-i Seyyidullah, Şarkiyyetü'l-Vaviye, Vasıta, Havama ve Bazar adlı 5 mahallesi vardı. Bu mahalle adlan ile 17. yüzyıldaki mahalleler mukayese edildiğinde Sulbiyye ve Şimaliyye adlı 2 mahallenin 17. yüzyılda kurulduğu, diğerlerinin ise 16. yüzyıldaki coğrafi konumlarıyla anıldığı görülmektedir. Sadece teleffuzdan kaynaklanan bazı farklılıklar vardır. Mesela, el-Kıbli Mescid-i Seyyidullah Kıbliyye, Şarkiyyetü'l-Vaviye Şarkiyye, Vasıta Vüstaniyye ve Havarna da Havarina olarak teleffuz olunmaktadır.
Sermin'in mahalleleri genellikle bulundukları coğrafi yön ve konumlarına göre (doğu, güney, kuzey ve orta) adlandırılmışlardır. Sadece üç mahallenin adı farklı olup, bunlardan biri adını pazar yerinden (Bazar), bir tanesi de ilk yerleşimcileri olan Havranlılar'dan almıştır.
Öte taraftan, 16. yüzyılda Sermin'in nüfusunun sürekli olarak arttığını da görmekteyiz; 1520'de 207 hane, 13 mücened vergi nüfuslu iken 1550'de 565 hane, 116 mücened ve 10 imam yetişkin erkek nüfusuna ulaşmıştır. Dolayısla, bu kasabadaki nüfus artışının 17. yüzyılın sonlarına kadar devam ettiği sonucu da ortaya çıkmaktadır.

3.12. Şeyhü 'l-Hadid Kasabası

Aynı isimli kazanın merkezi olan Şeyhü'l-Hadid kasabası küçük bir iskan yeri olup, kasabanın 1678'de toplam olarak, 49'u reaya, 2'si de seyyid ve imam olmak üzere, 51 nefer yetişkin erkek nüfusu bulunmaktaydı. Söz konusu kasaba bu zamanda mahallelere taksim edilmemişti.
Şeyhü'l-Hadid'i 16. yüzyılda Derbsak (ya da Gündüzlü) nahiyesine tabi büyük bir köy olarak görmekteyiz. Burası, 1526'da 113 hane, 1536'da 155 hane, 5 mücened ve 4 imam, 1550'de de 92 hane ve 21 mücened vergi nüfusuna sahipti. Dolayısıyla, bu iskan mahallinin nüfusu 17. yüzyılın sonlarına gelindiğinde artmadığı gibi, 16. yüzyılın ilk yarısındaki durumuna göre de hayli gerilemiştir.

3.13. Tizin Kasabası

Tizin kazasının mekezi olan bu kasabanın vergi nüfusu 1678'de 135 nefer Müslüman reayadan ibaretti. Mahalle taksimatı olmayan Tizin kasabasının halkı "menzilci" olarak tayin edilmişlerdi. Bunlar, 20 menzil beygiri beslemeleri şartıyla avarız, nüzül ve şair tekalif-i örfiyeden muaf tutulmuşlardı.
Nizin adıyla da bilinen bu yerleşim birimi 16. yüzyılda Harim nahiyesine tabi büyük bir köy konumunda iken, 17. yüzyılda kaza merkezi haline getirilmiştir.

Kaynakça
Kitap: 17. YÜZYILDA HALEB EYALETİ VE TÜRKMENLERİ
Yazar: Enver ÇAKAR

[TurkmenCopur]

B. KÖYLER

Kaza ve nahiyeleri teşkil eden ve avarız-hane defterlerinde "karye" olarak ifade edilen köyler, hemen hemen bütün faaliyeti ziraat ve hayvancılığa dayanan ve kendilerini çevreleyen ziraat sahalarıyla birlikte nazar-ı itibara alınan iskan yerleri olup, istismar sahaları hudutlarla belli edilmiştir.
Köy sayısına göre bir değerlendirme yaptığımızda, 17. yüzyılda Haleb eyaletinde en fazla köyün sırasıyla Cebel-i Sem'an (1616 ve 1656 yıllarında 52, 1678'de 92 köy) ve Menbiç (1616'da 48, 1656'da 49, 1678'de 57 köy) nahiyeleri ile Eriha kazasında (1616 ve 1656 yıllarında 16, 1678'de 53 köy) olduğu görülmektedir. Bu yüzyılda en az köyü olan yerler ise İdlibü's-Suğra kazası (1616 ve 1656 yıllarında 3, 1678'de 7 köy) ile Ermenaz nahiyesidir (1678'de 8 köy) (bkz. Tablo-9).

17. yüzyılda Menbiç ve Ravendan nahiyelerindeki çoğu köylerin terk edilmiş olması dikkat çekmektedir (bkz. Tablo-11). Zaten bu yerlerdeki köyler daha 16. yüzyılda oldukça seyrek nüfusa sahiplerdi ve buralarda yaşayan insanlar genellikle konar-göçer bir hayat sürmekte idiler. Aynca, göçebe Arapların istilaları da bu bölgede yer alan köylerin boşalmasında önemli rol oynamıştır.
Köy adlan tetkik edildiğinde, Haleb eyaletinde yer alan birçok köyün birden fazla isimle anıldığı görülmektedir (bkz. Ekler). Bu husus, yer adlarının farklı kültürlerin etkisinde kalarak zamanla değişikliğe uğramasının bir sonucu olup, bu tür yerler, tahrir ve avarız-hane defterlerinde "karye-i x, nam-ı diğer x" ya da "el-ma'ruf x" şeklinde iki ismiyle birlikte belirtilmiştir. Dolayısıyla, uzun süre Türk hakimiyetinde kalmış olan Haleb bölgesindeki iki isimli yer adlarından biri genellikle Türkçe'dir.

Haleb eyaletinde köyler, Reis veya Kethüda adı verilen kişiler tarafından idare edilmekte idi. Bugünkü muhtar gibi, köy halkını devlet nezdinde temsil eden bu kişiler, köylü ile devlet arasındaki işlerin çözümünde ve vergi oranlarının belirlenmesinde, köyün diğer ileri gelenleriyle (ihtiyar heyeti) birlikte önemli rol oynarlardı.
Nüfus bakımından kalabalık olan köyler "mahalle"lere ayrılmıştı. Mesela, Cebel-i Sem'an nahiyesindeki Daretü'l-İzza köyü, Şimali, Garbi, Kıbliyye ve Şarki olmak üzere 4 mahalleye, Eriha kazasının Bekfalun adlı köyü de, yine coğrafi konumlarına göre, 4 mahalleye taksim edilmişti.
Coğrafi ve idari zaruretlerden dolayı, nahiyelerin sınır bölgesinde bulunan bazı köylerin zamanla komşu nahiyelere bağlandıkları görülmektedir. Mesela, 1678'de Sermin nahiyesine tabi olan Berkum adlı köy 1690 yılında Cebel-i Sem'ana, yine 1678'de Antakya kazasına tabi olan Üç-Tut ve Çaksuniye isimli köyler de 1705'te Şuğur kazasının Cisr-i Şuğur nahiyesine bağlanmıştır.

Tablo-9 Haleb Eyaletindeki Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1616-1678)

Havş Sahipleri	Kapasitesi	Mahallesi
Ahmed Çelebi kızı Kaya Hatun	9 ev	Meydan
Ali kızı Emine Hatun	8 ev	Meydan
Bayezid Ağa oğlu ismail Ağa	54 kulübe	Mahzen
Derviş Ağa	3 oda	Dört Ayak
Derviş oğlu Haydar	6 oda	Sofular
Ebubekir oğlu Hacı Mustafa	7 oda	Gabdur
Halid oğlu Mustafa	5 ev	Meydan
Hamza Ağa	12 kulübe	Mahzen
Hamza Ağa (Antakya kethüdası)	6 oda	Dört Ayak
Haydar oğlu Ahmed ve Aişe Hatun (Müşterek)	4 oda	Havare
Kürd Ali Bey'in zevcesi Fatıma Hatun	7 oda	Sofular
Mehmed Efendi (Eski Müftü) ve Mustafa Efendi	8 ev	Meydan
(imam), (Müşterek)
Mehmed oğlu ibrahim		Kastel
Mehmed oğlu Şeyh Hamza	5 oda	Sekkakin
Mustafa Ağa (Eski Antakya Kethüdası)	10 oda	Meydan
Süleyman Ağa oğlu Ali		Hallabü'n-Nemle
Şehid Mehmed Paşa vakfı	36 oda	Havare
Türkmen Ali oğlu Hacı Derviş	2 ev	Tabi-i Sofular

Haleb eyaletinin kaza ve nahiyelerine bağlı olan köylerin sayısı Tablomda gösterilmiştir. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere, Haleb eyaletinde 1616'da 537, 1656'da 448, 1678'de de 738 köy bulunmaktaydı. Esasen 1616 tarihli defterde Şuğur, Suruc ve Birecik nahiyelerinin köyleri belirtilmeden sadece bu nahiyelerin toplam vergi nüfusu (avarız-hanesi) verildiği için, bu tarih için verilen toplam rakam gerçek köy sayısını tam olarak yansıtmamaktadır. 1656 tarihli defterde ise yine Şuğur nahiyesi ile Ma'arretü'n-Nu'man kazası köyleri belirtilmemiştir. Fakat, 1678 tarihli

defterde meskun ve meskun olmayan bütün köyler gösterildiği için, bu deftere dayalı olarak, Haleb eyaletinin köyleri hakkında daha sağlam veriler elde etmek mümkündür. Hatta, bu defterden hareketle hangi köylerin yeniden iskan edildiğini de tespit edebilme şansına sahip bulunmaktayız.
Daha gerilere baktığımızda ise Haleb sancağının 1550 yılında 1.024 köyünün olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, 1550 ile 1678 tarihleri arasında Haleb eyaletindeki köy sayısında mühim bir fark bulunmaktadır. Nitekim, bu tarihler arasındaki 128 yıllık dönemde Haleb eyaletinin köy sayısında % 28 oranında (286 köyün) bir düşüş meydana gelmiştir.
16. yüzyılın sonlarında meydana gelen sosyal buhranların Anadolu, Rumeli ve bugünkü Suriye bölgesinde binlerce köyün boşalmasına ve harap olmasına yol açtığı bilinmektedir. Uzun süren savaşların tesiri ile vilayetlerle gereği gibi ilgilenilmemesi köylünün eşkıya elinde kalmasına, levend, sekban ve sanca gibi silahlı grupların etkisiyle toprağını terk ederek şehir ve kasabalara göç etmesine hatta bazılarının da eşkıya gruplarına katılarak soygunculuk yapmalarına sebep olmuştur. Ayrıca, savaş masraflarını karşılayabilmek maksadıyla yeni vergilerin ihdası, halkın ödeme gücünü fazlasıyla aştığından, onların çift ve çubuğunu terk ederek göç etmelerinin veya eşkıya gruplarına katılmalarının başka bir sebebini teşkil etmiştir. Nitekim, saruca-sekban adı verilen ve ülkede asayişin bozulmasına sebep olan bu şaki grupların ortadan kaldırılması için 1688'de "nefır-i am" adı verilen bir çeşit seferberlik dahi ilan edilmiş ve bunlann büyük çoğunluğu kısa bir süre için de olsa etkisiz hale getirilmiştir.
17. yüzyılda Osmanlı hükümeti devletin temellerini sarsan şekavet olaylarına ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan göçlere artık bir son vermek zorunda idi. Zira, devletin en büyük geliri zirai ekonomi üzerine bina edilmiş bulunuyordu. Bu meselenin halli de ancak bir iç iskan siyaseti ile mümkün olabilirdi. Harabe yerleri şenlendirmek için bulunan yol ise, harap ve raiyyetsiz köylerin isteyen kimselerin uhdesine verilmesi şeklinde olmuştur. Böylece muhtelif köyler, hariçten topraksız insanlar getirip o yerleri şenlendirmek ve ziraate açmak şartiyle, defterde vermekle mükellef olduğu maktu malı da o yerin ait olduğu voyvodasına vermeyi taahüt eden kimselere veriliyordu. Nitekim, hükümet tarafından teşvik edilen bu usul ile bir kısım köyler yeniden iskan ve imar edilip, toprakları ziraate açılmıştır.

Tablo-10 Yeniden İskan Olan Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1616-1678)

Kaza ve Nahiyeler	1616-1656	1657-1678
'Amik		8
Altun-Özü		2
Bab	1	4
Cebel-i Akra'		11
Cebel-i Barişa		3
Cebel-i Sem'an		36
idlibü's-Suğra		4
Eriha, Ruc ve Zaviye		12
Harim, Ermenaz ve Cebel-i A'la	1	17
Kuseyr		1
Ma'arretü'n-Nu'ınan		8
Ma'arretü'l-Mısrin		15
Menbiç	1
Sermin	3	15
Süveyde		6
Şeyhü'l-Hadid ve Gündüzlü		1
Tizin		8
Toplam	6	151

Bu arada, konar-göçer aşiretlerin yaylak ve kışlaklarına gidip gelirlerken yerleşik ahalinin ekinlerine zarar vermeleri de devleti meşgul eden başlıca problemlerden birini teşkil ediyordu. 17. yüzyılda devlet idaresinin bozulmasının bir sonucu olarak ortaya çıkan ve konar-göçerlerin sebep oldukları eşkıyalık olayları da onların bu yüzyıldan itibaren yerleştirilmeleri lüzumunu ortaya çıkarmıştır.

Diğer taraftan, köylerin yeniden iskan edilmesinde özellikle menzilcilik ve derbendcilik hizmetlerinin yaygınlaştırılmasının da önemli rolü olmuştur. Menzilciler, posta hizmetlerinden, derbendciler de güvenlik işlerinden sorumlu idiler. Derbendler daha ziyade iskan noktalarının az olduğu ıssız yerlerde tesis edilirdi. Bu, bir köyün yakınında olabileceği gibi, köyden uzak yerlerde de olabilirdi. Önemli ticaret yollan ve askeri bakımdan önemli kavşak noktalan ve dağların geçit verdiği yerler ile hanlar derbend mahallerinden idiler. Dolayısıyla, bu yerlerin civarında bulunan bir veya birkaç köy, derbend hizmetine tayin edilirdi. Kendi sorumluluk bölgelerinde bir kervan soyulursa zararı derbendcilerin ödemesi istenebilirdi. Bu riske rağmen pek çok köy ahalisi derbendci olmaya çalışırdı. Merkezi idare ise derbendci sayısını düşük tutma eğilimindeydi. Zira, derbendcilik, oldukça ağır olan avarız-ı divaniye ve tekalif-i örfıyeden muafıyet sağladığı için, köylülere çekici gelirdi. Aynca, derbendci köyler halkı silah taşıma hakkına da sahip olduklarından, yerel yöneticilerin kişisel vergi taleplerinden de kurtulma şansına sahip idiler.
17. yüzyılda Haleb eyaletinin Deyrguş ve Eriha kazalarının çoğu köyleri ile Cebel-i Akra' nahiyesinin Ordu adlı köy halkı menzilci olarak tayin edilmişlerdi. Bundan başka, 1678'de 43 nefer müstahfız Cebel-i Sem'an nahiyesinin Han Tuman köyünde ve 40 nefer müstahfız da Cisr-i Şuğur kasabasında görev yapmaktaydı. Ayrıca, Dergüş kazasında da 2 nefer derbendcinin olduğunu görmekteyiz.

Tablo-11 Meskun ve Meskun Olmayan Köyler (1678)

Kaza ve Nahiyeler	Köy Sayısı
	Meskun	Harab
'Amik	19	9
Altun-Özü	21	5
Bab	14	2
Bakras	9	4
Cebbul	13
Cebel-i A'la	18
Cebel-i Akra'	32	6
Cebel-i Barişa	15	1
Cebel-i Sem'an	88	4
Cisr-i Şuğur	9
Deyrguş	23	4
idlibü's-Suğra	7
Eriha	48	5
Ermenaz	7	1
Harim	12	1
Kefr Tab	12	9
Kuseyr	37	9
Ma'arretü'n-Nu'ınan	39	3
Ma'arretü'l-Mısrin	34	1
Menbiç	18	39
Ravendan	24	15
Sermin	29	2
Süveyde	32	6
Şeyhü'l-Hadid ve Gündüzlü	9
Şuğur	22
Tizin	13	2
Toplam	610	128

Bütün bu teşvikler neticesinde Haleb eyaletinde 1616-1656 yılları arasında 6 köy, 1657-1678 yılları arasında da 151 köy yeniden iskana açılmıştır. Tablo-10'dan da anlaşılacağı üzere, Haleb eyaletinde yeniden iskan olunan köylerin 36'sı yani iskana açılan köylerin yaklaşık % 24'ü merkez kazaya tabi olan Cebel-i Sem'an nahiyesinde yer almaktaydı. Bunu 15'er köyle Ma'arretü'l-Mısrin ve Sermin kazaları takip etmekteydi. Antakya kazasına tabi olan Cebel-i Akra' nahiyesinde ise 11 köy yeniden iskana açılmıştır. Bunlardan başka, Harim, Ermenaz ve Cebel-i A'la nahiyelerinde 17, Eriha, Ruc ve Zaviye nahiyelerinde 12, Ma'arretü'n-Nu'man ve Tizin kazaları ile 'Amik nahiyesinde 8'er, Süveyde nahiyesinde 6, İdlibü's-Suğra kazası ile Bab nahiyesinde 4'er, Cebel-i Barişa nahiyesinde 3, Altun-Özü nahiyesinde 2, Şeyhü'l-Hadid ve Gündüzlü kazası ile Kuseyr nahiyesinde de 1'er köy 1657-1678 yıllarında yeniden iskan olmuştur. Fakat, buna rağmen 1678'de 128 köyün halen harap yani meskun durumda olmadığı da görülmektedir.

Haleb eyaletinde meskun ve harab (meskun olmayan) köylerin kaza ve nahiyelere göre dağılımı ise Tablo-11'de gösterilmiştir. Bu tablodan da anlaşılacağı üzere, 1678 yılında Haleb eyaletinde 610'u meskun, 128'i de harap olmak üzere toplam olarak 738 köy yer alıyordu. Yani köylerin yaklaşık olarak % 83'ü meskun, % 17'si de harap yani terk edilmiş durumdaydı. Eyalette 1616 yılında 537, 1656 yılında da 448 meskun köy vardı. Fakat, yukarıda da bahsettiğimiz gibi, 1616'da Şuğur, 1656'da da Şuğur ve Ma'arretü'n-Nu'man kazalarının köyleri belirtilmediği ve her iki döneme ait defterlerde meskun olmayan köyler yazılmadığı için, bu dönemlerle ilgili sağlıklı değerlendirmeler yapmak da tabii olarak mümkün olmamaktadır. Öyle anlaşılıyor ki, Haleb eyaletinde daha önce meskun olan köylerden 56'sı da 1678 yılına gelindiğinde tamamen boşalmıştır. Harap olan bu köylerin 31 'i Menbiç nahiyesinde, 15'i Ravendan nahiyesinde, 7'si Kefr Tab nahiyesinde, 2'si Deyrguş kazasında ve 1 tanesi de Bakras kazasında yer almaktaydı (bkz. Ek-1 ve Ek-2).

Haleb eyaleti dahilindeki köylerin büyük çoğunluğunda Müslümanlar oturmaktaydı. Tablo-12'de de görüleceği üzere, 1678'de 610 meskun köyün 591'i yani % 97'si Müslümanlara, 7'si yani % l'i de Hıristiyanlara aitti. 12 köyde yani köylerin % 2'sinde ise Hıristiyan ve Müslümanlar karışık olarak oturuyorlardı.
Haleb eyaletinin bazı köylerinde konar-göçerlerin de sakin olduğu görülmektedir. Mesela, 1678'de Ekrad taifesinden olan Süleymanlu cemaatinden 36 nefer, Türkmen taifelerinden Döğer cemaatinden 47 nefer, Yıva cemaatinden 48 nefer, Cerid cemaatinden de 14 nefer Cisr-i Şuğur nahiyesinin Kastun adlı köyünde sakindi. Aynı tarihte Ravendan nahiyesinin Tat Viranı adlı köyünde de Yeni-il Türkmenlerinden 2 hane bulunmaktaydı.

[TurkmenCopur]

Tablo-12 Müslim ve Gayr-i Müslim Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1678)

Kaza ve Nahiyeler	Müslüman	Hıristiyan	Karışık
'Amik	19
Altun-Ozü	26		1
Bab	14
Bakras	8	1
Cebbul	13
Cebel-i A'la	18
Cebel-i Akra'	30		2
Cebel-i Barişa	15
Cebel-i Sem'an	88
Cisr-i Şuğur	8		1
Deyrguş	20	1	2
idlibü's-Suğra	7
Eriha	48
Ermenaz	7
Harim	12
Kefr Tab	12
Kuseyr	35		2
Ma'arretü'n-Nu'ınan	39
Ma'arretü'l-Mısrin	34
Menbiç	18
Ravendan	24
Sermin	29
Süveyde	27	3	2
Şeyhü'l-Hadid ve Gündüzlü	9
Şuğur	18	2	2
Tizin	13
Toplam	591	7	12

1678 yılı kayıtlarından anlaşıldığına göre, Haleb eyaletindeki köylerin 318'i yani % 43,09'u padişah haslarına, 232'si yani % 31,44'ü de zeamet ve timarlara tahsis edilmiştir. Üçüncü önemli pay ise vakıflara ayrılmış olup, bunun da oranı % 13,82'dir. Malikane-divane sistemin olduğu 35 köyün gelirleri de yine padişah hassı ile vakıflar arasında paylaşılmıştır. Bu paylaşımda, bazen toprak mahsullerinden sağlanan vergi gelirinin tamamı vakfa, rüsum-ı örfiyesi yani şahsi vergileri padişah haslarına ayrılırken, bazı köylerde ise mahsul vergisinin muayyen bir hissesi vakfa -ki bu hisse çoğu zaman birden fazla vakfa taksim edilmiştir-, bir hissesi de padişah haslarına bağlanmıştır. Diğer köylerden ise 26'sı ümera yani beylerbeyi, sancakbeyi ve nişancı haslarına, 10'u da Valide Sultan haslarına ayrılırken, 15 köyün gelirinin nereye bağlandığı hususunda ise defterde herhangi bir bilgi verilmemiştir (bkz. Tablo-13).

Tablo-13 Gelir Çeşidine Göre Köylerin Dağılımı (1678)

Gelir Çeşidi	Köy Sayısı	Oranı (%)
Padişah Hasları	318	43,09
Ümera Hasları	26	3,52
Valide Sultan Haşlan	10	1,36
Zeamet ve Timar	232	31,44
Vakıf	102	13,82
Malikane-divani	35	4,74
Belirsiz	15	2,03
Toplam	738	100

'Amik, Bakras, Cisr-i Şuğur, Şeyhü'l-Hadid ve Gündüzlü bölgeleri haricinde bütün kaza ve nahiyelerde köylerin çoğu padişah hassıdır. Cisr-i Şuğur nahiyesi köylerinin tamamına yakını vakıf (sadece bir köyün geliri padişah ile vakıf arasında paylaşılmıştır), Şeyhü'l-Hadid ve Gündüzlü kazası köylerinin bütün geliri de Valide Sultan hassıdır. Sermin kazasında ise malikane-divani sistemi hakim olup, buradaki 11 köyün geliri devlet ile çeşitli vakıflar arasında paylaşılmıştır. Zeamet ve timarların en yaygın olduğu bölgelere gelince; 40 köyle Menbiç, 26'şar köyle Ravendan ve Ma'arretü'n-Nu'ınan, 16 köyle de Cebel-i Akra' bu alanda ilk sıralarda yer almaktadır (bkz. Tablo-14).

Tablo-14 Vegi Gelirinin Paylaşımına Göre Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1678)

Kaza ve Nahiyeler	-s	Ümera Hassı	1 §	N	Timar	Vakıf		Belirsiz	Toplam
	2- 3
	o. tc
'Amik		1			3	22		2	28
Altun-Ozü	13	3		2	8	6			32
Bab	7	1		2	2	2		2	16
Bakras		1	1		10			1	13
Cebbul	10			1		2			13
Cebel-i A'la	12				5	1			18
Cebel-i Akra'	12	1		3	13	9			38
Cebel-i Barişa	5			1	9	1			16
Cebel-i Sem'an	41	6		12	7	15	6	5	92
Cisr-i Şuğur						8	1		9
Deyrguş	16			5	3	2	1		27
idlibü's-Suğra	5					2			7
Eriha	35	2		6	4	3	3		53
Ermenaz	4			1	2	1			8
Harim	7	1		1	2	1		1	13
Kefr Tab	11	4			4	1		1	21
Kuseyr	22			5	8	7	4		46
Ma'arretü'n-Nu'ınan	9	2			26	4	1		42
Ma'arretü'l-Mısrin	20	3		2	1	4	5		35
Menbiç	14			2	38	3			57
Ravendan	11			4	22	1		1	39
Sermin	15			2	2		11	1	31
Süveyde	21	1		3	7	5			37
Şeyhü'l-Hadid ve			9						9
Gündüzlü
Şuğur	14				2	2	3	1	22
Tizin	14				2				16
Toplam	318	26	10	52	180	102	35	15	738

Buradaki köylerin daha ziyade mezraa husisiyetleri taşıyan, az nüfuslu küçük iskan alanları olmaları, bunların timara ayrılmalarında temel etken olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.
Haleb eyaletinin köyleri genellikle az nüfusludur. 1678'de toplamı 610 olan meskun köylerin 183'ü yani % 30'u 1 ila 10 hane arasında vergi nüfusuna sahip olan küçük iskan yerleri mahiyetindedir. Bu çeşit köyler genellikle Menbiç, Ravendan, Ma'arretü'n-Nu'ınan, Kefr Tab, Şeyhü'l-Hadid ve Gündüzlü nahiyelerinde yer almaktadır.

Tablo-15 Hane Sayısına Göre Köylerin Kaza ve Nahiyelere Dağılımı (1678)

			Hane	Grupları
Kaza ve Nahiyeler	1-10	11-20	21-50	51-100	101-200	201-500	Toplam
'Amik	3	4	10	2			19
Altun-Özii	4	8	12	2	1		27
Bab	8	1	1	2	2		14
Bakras	1		7		1		9
Cebbul	1	4	5	1	2		13
Cebel-i A'la	7	6	5				18
Cebel-i Akra'	13	9	8	1	1		32
Cebel-i Barişa	4	6	4		1		15
Cebel-i Sem'an	17	20	20	18	10	3	88
Cisr-i Şuğur		2	4	1	2		9
Deyrguş	4	4	11	3	1		23
idlibü's-Suğra		1	2	3	1		7
Eriha	12	10	17	8		1	48
Ermenaz	2	1	1		2	1	7
Harim	1	2	6	2		1	12
Kefr Tab	8	4					12
Kuseyr	6	7	16	7	1		37
Ma'arretü'n-Nu'ınan	22	16	1				39
Ma'arretü'l-Mısrin	4	6	12	7	3	2	34
Menbiç	16	2					18
Ravendan	20	3	1				24
Sermin	2	10	11	5	1		29
Süveyde	10	8	13		1		32
Şeyhü'l-Hadid ve	8	1					9
Gündüzlü
Şuğur	5	7	8	2			22
Tizin	5	3	2	3			13
Toplam	183	145	177	67	30	8	610

İkinci sırayı 21 ila 50 hane arasında bir nüfusa sahip olan köyler takip etmektedir. Bu çeşit köylerin toplam sayısı 177 olup, genel toplama oranı % 29'dur. Üçüncü sırayı ise nüfusu 11-20 hane olan köyler almaktadır ki, bunların toplam sayısı 145, oranı da % 23,77'dir. Bu demektir ki, Haleb eyaletindeki meskun köylerin 505'inin yani % 82'sinin nüfusu 1 ila 50 hane arasında değişmektedir. Kalan 105 köyün nüfusu ise 51 ila 500 hane arasındadır. Sadece 8 köyün nüfusu 200 haneden fazladır ki, bu köylerin 3'ü Cebel-i Sem'an nahiyesinde, 2'si Ma'arretü'l-Mısrin kazasında, diğerleri de Harim, Ermenaz ve Eriha'da yer almaktadır (bkz. Tablo-15).

Tablo-16 Haleb Eyaleti Köylerindeki Vakıflar (1678)

Vakfın ismi	Tahsis Edilen Köy Sayısı
Beni Meddah	1
Cami-i Hüsreviye (Haleb şehri)	2
Cami-i Kebir (Antakya)	1
Cisr-i Şuğur	31
Darü'ş-Şifa Bimarhanesi (Haleb şehri)	1
Ece	1
Ergun Kamil Darüşşifası (Haleb şehri)	1
Eşrefıye Medresesi (Haleb şehri)	1
Hallaviye Medresesi (Haleb şehri)	1
Harameynir ş-şerifeyn	11
Hayır Bey	3
Hz. Habibü'n-Neccar Camii (Antakya)	3
Hz. Halilü'r-Rahman (Kuds-i Şerif)	1
Hz. Halilü'r-Rahman Makamı (Haleb şehri)	1
Hz. ibrahim Edhem	1
Umaravi (Mısır)	1
Karamaniye Camii	1
Mencik-zade	2
Mısıriyyun	5
Mudik Kalesi	1
Oğul Bey	1
Seffahiye Camii (Haleb şehri)	1
Sereviye Camii (Haleb şehri)	1
Sultan Gavri	12
Sultan Süleyman (Belen)	1
Sultan Süleyman (Haleb Kalesi)	1
Sultan Süleyman Tekkesi (Haleb şehri)	6
Şehid Mehmed Paşa	5
Şeyh Ahmed Kuseyri Tekkesi	2
Şeyh Ali Hilvani Camii	1
Şeyh Hasan Rufai	1
Vakfın ismi	Tahsis Edilen Köy Sayısı
Zeyniye Camii (Haleb)	1
Zürriye	8
Zürriye-i Beni Kasravi (Haleb şehri)	1
Zürriye-i Şeyh Abdülkadir-i Geylani	1
Belirsiz	8
Toplam	121

[TurkmenCopur]

1678'de Haleb'de kendisine en fazla köy tahsis edilen vakıf Cisr-i Şuğur vakfıdır. Cisr-i Şuğur kasabası padişah hatt-ı hümayunuyla Sadrazam Köprülü Mehmed Paşa'ya hibe ve temlik edilmiş; burayı yeniden iskan ettiren Köprülü Mehmed Paşa da Müslüman hacıların ve yol üzerindeki binaların korunması maksadıyla inşa ettirdiği bir kale ile imaret ve camiye bu kasabayı vakfetmiştir. Bundan dolayı kasaba halkı avarız vergisinden muaf tutulmuşlardır.

Stratejik ve ticari bakımlardan büyük önem taşıyan bu bölgede inşa edilen kale, imaret ve caminin ihtiyaçlarının karşılanması maksadıyla Haleb'in muhtelif kaza ve nahiyelerindeki 31 köyün vergi geliri de buraya bağlanmıştı. Fakat, bu vakıf gelirleri daha ziyade yakın çevresinde yer alan Cisr-i Şuğur ve 'Amik nahiyelerinde bulunmaktadır.
Haleb eyaletinde Cisr-i Şuğur vakfından sonra en fazla köye sahip olanı Sultan Gavri vakfı olup, 1678'de bu vakfa 12 köyün bağlı olduğunu görmekteyiz. Sultan Gavri vakfını toplam olarak 11 köyden geliri olan Harameyn yani Mekke ve Medine şehirleri vakfı takip etmekteydi. Ayrıca, 8 köyün geliri de Sultan Süleyman tarafından çeşitli yerlere vakfedilmiştir.
Haleb eyaletinde geliri muhtelif cami, hastahane, tekke, medrese, makam ve kalelere bağlanmış vakıflar olduğu gibi, evlatlık (zürriye) vakıflar da vardı. Evlatlık olan vakıfların gelirleri kurucusunun zürriyetinden olan çocukları veya torunları tarafından tasarruf edilirdi. Zürriyetin inkırazı halinde ise bu çeşit vakıfların geliri vakfiyesinde belirtildiği üzere bir hayır kurumuna intikal ederdi.

Bütün bunlardan başka, Haleb eyaletinde 8 köyün daha vakıf olduğunu tespit etmekteyiz ki, 1678 tarihli defterde bunların hangi amaçla kurulduğu belirtilmemiştir (bkz. Tablo-16).
Haleb eyaletinde, Osmanlı Devleti'nin diğer eyalet ve sancaklarında olduğu gibi, vakıf olan köylerin reayası avarız ve sair vergilerden muaf tutulmuşlardı. Mesela, Bab nahiyesinin Serbest adlı köyünde İmam Ca'fer-i Sadık hazretlerinin oğlu medfun olduğundan her yıl binlerce insan onun ziyaretine gelir ve orada inşa edilmiş olan sebil-haneden su içerlerdi. Bundan dolayı, bu köy halkı Kanuni Sultan Süleyman tarafından bütün örfi vergilerden muaf tutulmuştu. Yine, Cisr-i Şuğur vakfı olan Şuğur kazası köyleri ile Sultan Gavri vakfı ve Harameynü'ş-Şerifeyn (Mekke ve Medine) vakfından olan köyler180 de avarız ve sair vergilerden muaf idiler.

Öte yandan, "serbest" statüde olan köylere dışarıdan müdahale edilmesi yasaklanmıştı. Kanuna muhalif olarak yapılan müdahaleler ise çoğu zaman şikayet konusu olduğundan, Divan'dan gönderilen fermanlarda özellikle örf mensuplarından bu çeşit yerlere müdahale etmekten kaçınmaları istenirdi.

[TurkmenCopur]

Haleb Eyaleti Köyleri ve Vergi Nüfusları (1678)

1. Haleb Kazası Köyleri

1.1. Cebel-i Sem'ân Nahiyesi Köyleri

Köyler	Müstahfızân	Reaya	Seyyid	İmam	Yeniçeri	Sekbân	Evlâd-ı Şeyh Ni lıân	Toplam	Not
'Abtîn		13						13	10
'Acil		25						25	1
'Anadân		279		1				280	13
'Ancâra		199		1				200	1
'As'ûs		10						10	1
'Assân		54						54	1
'Azîziye		2						2	20
Bâb Allah		139		1				140	1
Bâbîsâ		15						15	1
Bâbü'n-Nîs		21						21	12
Bâkidü'l-'Ades		51						51	1
Bâlâ		33						33	1
Bâşantara		20						20	1
Bâtbû		80						80	1
Belbânûn								Harap
Bellîrmûn		84						84	1
Bernâ		15						15	19
Besrâtûn		26						26	1
Beytü'l-'Acem		136						136	13
Cibrîn		373		1	23	4	14	415	12
Dâretü'l-'Izza		332						332	17
Dellâma		6						6	1
Dirye								Harap
Düveyr-i Zeytûn		16						16	10
Etârîb		158		1				159	15
Haddâdîn		10						10	9
Hamîm		14						14	10
Han Tuman	43	12	1					56
Harzanîn		21						21	9
Havarrâtâ		4						4	3
Haylân		14						14	1
Hayyân		166		1				167	1
Hâzır		80						80	2
Hureytân		144		1				145	1
Hûrü'l-Mülk		37		1				38	1
Hûta		16						16	9
Huveyr		35						35	9
Huveyr		5						5	19
İrhâb		9						9	1
Is'a		51						51	9
İztîmû		104						104	11
Kablânâ		15						15	1
Kabtân maa Mezraa-i Bâsûfân		94						94	1
Kanâtîr		66						66	1
Kefr 'Ammâ		16						16	1
Kefr Bessîn		22						22	1
Kefr Com		40						40	13
Kefr Da'îl		64						64	1
Kefr Haleb		51		1				52	11
Kefr Hamrâ		143						143	1
Kefr Kermîn		5						5	9
Kefr Sagîr		23						23	9
Kefr Ta'âl		35						35	11
Kefr Tâhâ		12						12	1
Ma'ar Sita-i Han		16						16	2
Ma'âretü'l-Mâristân		50						50	14
Ma 'arrâtü' 1-Esârib		5						5	1
Ma'arretü'l-'Artîk		81						81	1
Mâyir		55						55	1
Mekehla		2						2	3
Melihiye		5						5	11
Melâs		8						8	16
Meryemîn		5						5	3
Mes'ân		26						26	1
Mirânâz		25						25	1
Mirâsî		9						9	19
Müslimiye		28						28	9
Neyreb-i Haleb		81						81	1
Nungâvele		109		1				110	1
Râmûsa		16						16	1
Râmü's-Suğrâ								Harap	1
Rûmü'l-Kübrâ		99						99	1
Rûmü's-Suğrâ		17						17
Sa'adla		10						10	10
Sa'îdla		6						6	18
Sahhâra		12						12	1
Şeyh Neccâr		74		1				75	2
Tadîl		132		1				133	1
Teli Bâcir		16						16	9
Teli Cubbîn		47						47	1
Teli Hâsid		56						56	9
Teli Kıraç		64		1				65	9
Teli Nasibîn		19						19	11
Teli Sûsîn		11						11	11
Telmedyâ		31						31	9
Tevvâma		13						13	10
Tûkâd		15						15	10
'Uveycil								Harap
Vazhî		25						25	10
Zeytân		40		1				41	2
Zeytânü'l-Masnâ		10						10	1
Toplam	43	4613	1	14	23	4	14	4712

[TurkmenCopur]

1.2. Cebbûl Nahiyesi Köyleri

Köyler	Reaya	Not
Balât	25	1
Benân	15	1
Dâmân	23	21
Hakla	51	1
Hayriye	5	1
Hüseyniye	11	9
Mellûha	115	1
Sayd nam-ı diğer Harrânih	17	1
Sefîra	103	1
Şerî'a	25	22
Teli 'Arrân	17	1
Teli Şu'ayb	34	1
Terkân	35	1
Toplam	476

[TurkmenCopur]

1.3. Bâb Nahiyesi Köyleri

Köyler	Reaya	imam	Toplam	Not
Bîretiye	6		6	5
Bîretü'l-Bâb	71		71	1
Bizâ'a	102		102	2
Ebu Taltal	14		14	22, 23
Haddâd	5		5	9
Harvân	21		21	1
Kedîrân			Harap
Nu'mân	6		6	1
Say'a	10		10	1
Serbest nam-ı diğer Dolaplı Han	9		9	24
Sûsyân	6		6	1
Şeddûd	6		6	10
Şeyh Cerrâh	10		10	10
Tâdîf	128	1	129	1
Teli Kabbâsîn	52		52	1
Teli Latmân			Harap
Toplam	446	1	447

[TurkmenCopur]

2.2. Cebel-i Akra' Nahiyesi Köyleri

Köyler	Zımmî Reâyâ	Müslim Reâyâ	imam	Toplam	Not
Ala Taş nam-ı diğer		8		8	1
Mehmûliye
Arpalu		7		7	10
Bağdadiye		12		12	1
Bakdîn				Harap	1
Bayındır		5		5	1
Beberzî		6		6	10
Bezkiye		13		13	31
Çâkşâk		5		5	10
Çaksuniye		30		30	20
Çandir		9		9	10
Çânî		6		6	10
Çardakiye		36		36	30
Çörekiye		6		6	1
Dermaşta		12		12	21
Dersuniye		36		36	25
Düveyr		60		60	1
Eğerci		17		17	10
Hânsuma		14		14	10
Harbiye				Harap	10
Helkîn				Harap	1
Hisârcık		14		14	6
Kalendûn		19		19	1
Karaca Ahmedli		7		7	10
Karsbûl en-Nasara				Harap	1
Karye		24		24	19
Keseb	23	3		26	9
Kışlak		35		35	27
Kirakos		10		10	10
Mülk				Harap	32
Oğlakcı		3		3	10
Ordu	14	138	2	154	9
Sinânî				Harap	1
Sofular		22		22	1
Söğüd Ovacığı		16		16	10
Sunkur		4		4	9
Şeyh nam-ı diğer Zermenû		37		37	26
Tûmâma		10		10	10
Yeni Köy		12		12	1
Toplam	37	636	2	675

2.3. Altun-Özü Nahiyesi Köyleri

Köyler		Müslim Reâyâ		1	1 1	Kuloğlu	Toplam
Ak Curûn		18					18	13
Ala-Kend		32					32	2
Arahiya		8					8	1
'Asasiye		39		1	1		41	25
Asyâ							Harap	10
Bakarkaya		18			1		19	10
Bâslika		15					15	10
Bâverda nam-ı diğer Toprak Hisar		31	3			1	35	1
Bedîta		39			1		40	1
Boluca							Harap	1
Boz Oyuk		31					31	9
Budak Burç							Harap	28
Bûhşîn		53					53	1
Büyük Burç		34					34	1
Danişmendli		16	2				18	10
Ermence		12			1		13	9
Kandamak		14					14	1
Karsu		80			1		81	25
Küçük Seferiye							Harap	1
Mansuriye		9					9	5
Mezraa-i Kürd		41					41	6
Mışmışan		24					24	10
Mîrâs		23					23	6
Narlıca		19			1		20	1
Sabuhiye		23					23	10
Sûriyye	70	17	3				90	29
Tababiye		17					17	22
Tâmûsa		9					9	1
Teli Habeş		33					33	1
Terliyân							Harap	1
Tuleyl-i Şarkî		35					35	10
Zengiye		29			1		30	1
Toplam	70	719	8	1	7	1	806

[TurkmenCopur]

2.4. Süveyde Nahiyesi Köyleri

Köyler	Zınınıî Reâyâ	Müslim Reâyâ	Seyyid	e	Toplam	1
'Abidiye maa Mezraa-i		33			33	9
Kavvâsiye
Ak Bayır					Harap	1
Alaeddinli maa Mezraa-i Bağçecik		15			15	1
Avcılar		5			5	1
Barbarun		32			32	10
Cağini		10			10	1
Cerrâriye		5			5	19
Cüdeyde		9			9	10
Deyr-i Sa'dân		5			5	1
Dikmece		5			5	1
Dişerce		12			12	10
Feysa nam-ı diğer Mağaracık		15			15	1
Güzel Burç maa Çiftlik		10			10	1
Hacı Cübeylü		15			35	1
Hüseyinli		24			24	1
Kâbusiye					27	25
Karamanlu					Harap	1
Karkasiye		35		1	36	1
Kilisacık		33		1	34	1
Makaberun		18			18	5
Mefkad-ı Harbî		2			2	1
Menkûliye		12			12	33
Mişrâkiye		12			12	2
Orhanlı					Harap	10
Saraycık		15	1		16	10
Saylıca		31			31	1
Seldârân		38			38	9
Sultaniye					Harap	10
Sürütme	10				10	1
Süveydiye		34		1	35	21
Tat Kuyucuğu					Harap	10
Tüleyl-i Çiftlik		15			15	1
Tüleyl-i Türkman		15			15	1
Türkman Kuyucuğu					Harap	10
Uç Tut		44		1	45	20
Yoğun Oluk	29				29	1
Zeytuniye	21	81		2	104	1
Toplam	107	590	1	6	704

3. Ma'arretü'l-Mısrîn Kazası Köyleri

Köyler	&	13	Evlad-ı	K g q W	imam ve Hatib	Toplam	1
			Şeyh
			Müheyya
Atbâ	10					10	10
Bânikiye	3					3	34
Bâtîma	18					18	11
Bebîre	5					5	11
Belbûyâ	9					9	2
Bevâr	32					32	9
Binîş	155	1				156	35
Bîre	30					30	1
Birkasyâ	15					15	1
Dâdhîn	20					20	1
Fu'a	176	13	12			201	1
Harnebûş	107					107	11
Harrân	84					84
Ibbîn	50					50	1
Kefr	65					65	1
Kefr Binâ	22					22	1
Kefr Câlis	28					28	11
Kefr Nakbûr	35					35	1
Kefr Nâsîh	28					28	1
Kefr Nûrân	54					54	1
Kefr Sandâl	20					20
Kefrya	38				1	39	1
Keftîn	228					228	1
Kîtân	47					47	1
Lecene	55					55	1
Ma'ar Buna	26					26	13
Ma'arretü'l-İhvân	97				1	98	1
Nahla	91			1		92	1
Nûhiye						Harap	1
Rûm Hamdân	154	25				179	11
Savvâğiye	27	2				29	9
Seffâf	15					15	1
Şellûh	18					18	1
Yahmûl	65					65	13
Zerdana	39	1				40	1
Toplam	1866	42	12	1	2	1923

[TurkmenCopur]

4. İdlîbü's-Suğrâ Kazası Köyleri

Köyler	Reaya	Askeri	Toplam	Not
Basnâr	99		99	31
Eşmârûn	49		49	11
İdlîbü'l-Kübrâ	122	2	124	1
Kablûn	21		21	1
Kefr Rûhîn	17		17	1
Mertîn	63		63	1
Ta'ûm	60		60	31
Toplam	431	2	433

5. Sermîn Kazası Köyleri

Köyler	Miislinı Reaya	d	İmam ve Hatib	Toplam
		i
		Seyy
		S
Aciz	13			13	10
Afi s	24			24	1
Akmînâs	163	1	5	175	11
Arînc	36	1		37	11
Asfınü'l-Garbî	22	2	1	25	1
Beneccâra	15		1	16	1
Berkûm	45			45	1
Cûbâs	53	2		55	11
Dâdîh	6	2		8	11
Dânîl	17			17	11
Enkarâtâ	19			19	10
Han Sum ve Kûh?	19		1	20	1
Harrâca	13			13	1
Husûn	10			10	11
Kesebiye				Harap
Ma'âr Dîsâ	20			20	11
Ma'arretü'l-'Ulyâ	36	1	1	38	11
Mağâretü'l-Curz	39			39	1
Mecedliyâ	62			62	1
Menâbî'	16			16	1
Mencâra				Harap	1
Merdîh	27			27	1
Murâdğîn	22			22	1
Neyreb-i Sermîn	53	2		55	11
Rûyânü's-Sebûh	0	36		36	1
Serâkib	84	3	1	88	11
Târ	51	4		55	11
Teli Kerâsîn	17			17	9
Terneye	27	6		33	1
Teyzer	22			22	9
Tilhiyye	15			15	1
Toplam	946	66	10	1022

6. Ma'arretü'n-Nu'mân Kazası Köyleri

Köyler	Reâyâ	Not
'Anka	11	1
Bânûlîn	13	10
Belmîs	15	4
Belvîş	4	10
Berûfîn	8	1
Besekla	5	10
Cerrârîn	10	1
Cersâs	18	1
Dânâ	14	20
Deyr	16	1
Eskûhim	Harap	10
Evrânih	2	10
Habeş	7	10
Hanâk	16	36
Harîbetü'l-Habeş	1	10
Hâss	7	1
Havva	Harap	10
İrhâb	18	10
Kefr 'Alâyâ	7	10
Kefr 'Avnis	5	10
Kefr Bâsîn	16	4
Kefr Rûmâ	30	37
Kefr Tîn	15	1
Kefr Ziyâdî	8	10
Ma'ar Sehhârîn	14	11
Ma'ar Sehhâta	12	10
Ma'ar Şemsâ	7	10
Ma'ar Şûrîn	14	10
Ma'ar Zeyta	7	1
Ma'arrâta	6	10
Ma'arretü'l-Mâsir	9	10
Ma'aserân	12	31
Merbenûn	Harap	10
Köyler	Reâyâ	Not
Nâsif	3	10
Nîh	5	10
Sahyân	7	10
Sâle	9	10
Sayrûna	13	10
Sebîl	7	10
Sehhâba	1	10
Semî'	14	10
Teli Sîn	8	1
Toplam	394