Terekeme Folkloründe Gök Dini ve Şamanlığın İzleri

[TurkmenCopur]

TEREKEME FOLKLORÜNDE GÖK DİNİ VE ŞAMANLIĞIN İZLERİ

İslamiyet'den önceki Türkler Gök tanrıya inanırlardı. Tüm evreni saran mavi renkli sonsuz boşluğu tanrı olarak algılayan Türkler, bu sonsuzlukta beliren Ay, Güneş ve yıldızlar ise tanrıya çok yakın kutsal ve gizemli varlıklardı. Bu nedenle eski Türkler Ay ve Güneşe saygı ve hürmet gösterirlerdi. Yine büyük dağlar ağaçlar sular ve Ormanlarında ruhları olduğuna inanılır, insanların yaşamı üzerinde etkili olduğu düşünülen bu ruhları hoşnut etmek için Kurbanlar kesilirdi.

Gök tanrı'nın yanı sıra bu ikinci derece kutsal varlıklara Yer-Su'lar denilmekte idi. Türkler uzun zaman evreni kuşatan sonsuz maviliği maddi bir varlık gibi düşünmüşlerdi. Bu maddi vahdaniyet anlayışının Göktürkler döneminde manevi vahdaniyete dönüştüğünü görüyoruz.

Nasılki tek tanrılı ve kitaplı semavi dinlerde inanılan bir tek tanrının yanısıra peygamberler, melekler kitaplar aziz ve evliyalara saygı duyuluyorsa Gök Dininde'de Ay Güneş ve yıldızlar ile Yersu'lar tanrı değil, saygı duyulan ikinci derecede varlıklardır.60 Şamanlık Türklerin ulusal inancı değildi ve Türkler arasına sonradan girmiştir. Bilhassa Altaylar'da Gökdini ile beraber yaşamıştır. Fakat Şamanlık hiç bir zaman Gök dininin özelliklerini bozmamış bir bakıma sihir ayin ve büyü gibi folklorik boyutta kalmıştır.

Göktürklerin batı kanadında yayılan Manizm ve İran kökenli ateş kültü ile Uygurlar arasında gelişen Budizm bile Gök inancı ile kolayca uyuşmuşlardır.
Türklerin Gök Tanrı'ya ve kutsal yer sular'a kurban kestiklerini biliyoruz. Bu yersuların bazılarına kurban kesmek için mutlaka bir hayvan öldürmek gerekmezdi. Örneğin büyük ağaç ve ormanlara bağlanabilecek bez, saç ve at kılı gibi eşyalarda kurban sayılırdı. Hatta ulu bir dağın ruhunu hoşnut etmek için bazan o dağa bir taş atmak yeterli sayılırdı.

Bugün Anadolu'da bazı yaşlı ve ulu çınarların dallarına bezler bağlanması geleneği İslam öncesi Gök Dini ile ilgilidir. Türkler Müslüman olduktan sonrada binlerce yıllık geçmişi olan bu gelenekler unutulmamış İslami bir makyajla yaşamaya devam etmiştir. Bunun en önemli sebebi Türklerin dağınık yaşamaları ve merkezi bir eğitim sisteminin bulunmayışı idi. Bu nedenle Kent ve kasabalarda medreseler kanalı ile halk İslamiyeti özüne uygun biçimde kararırken yarı yerleşik Türk oba ve oymaklarında iletişim ve ulaşım olanaklarının yetersizliği nedeniyle İslam ile gerekli diyalog kurulmamıştır. Dolayısı ile bu yeni dini kabul ederken yöresel kültür değerleri de önemli bir rol oynamıştır.

Altay Şamanlığına ilişkin bazı motiflerin izlerini, uzun süre yarı yerleşik yaşam süren Terekemeler arasında görmek mümkündür.
Asya Hunlarında, Göktürk, Uygurlar ve diğer boylarında Gök inancı çok derin izler bırakmıştır. Bilhassa Ay ve Güneş'in Türk boy ve obalarında saygın bir konumu vardır. Güneş ve Ay'a duyulan bu derin saygı binlerce yılı aşarak günümüze kadar gelmiştir. XX. yüzyılın başlarında Kür boyu Terekeme oymakları Müslüman olmalarına karşın Ay ve Güneşe yemin ederlerdi. "Gün hakkı için" diye başlayan yeminler bize binlerce yıllık bir geleneği hatırlatırlar. Yine bu oymaklarda Gün ve Ay insansı bir kimlik kazanmıştır. Örneğin Güneşin kız Ajan da oğlan olduğuna inanılırdı. Ay Güneşe aşık olup devamlı onu kovalar bir türlü yakalıyamazdı. Bir gün Güneş yerden bir parça çamur alıp Ay'ın yüzüne atarak ona kızdığını belirtmek istemiştir. İste Ay'ın yüzünde görülen lekeler o günden kalmadır. Yine başka bir rivayete göre Güneş bir Kara deve aşıktır. Bu dev zaman zaman Güneş'in yolunu kesmek için önüne çıkar. İşte o zaman Güneş tutulması olur. Bu nedenle silah atarak teneke çalarak yada başka bir biçimde gürültü yaparak devi uzaklaştırmak isterler. Çıldır ve Arpaçay yörelerinde anlatılan bir başka rivayettede Ay yaramaz ve afacan oğlan çocuğudur. Bir gün annesini kızdırır, anneside hamur işi ile uğraşıyormuş yaramaz oğluna bir tokat vurmuş annesinin eli unlu olduğundan izi Ay'ın yüzünde kalmış. Bugün Ayda görülen lekelerin sebebi bu fakatın izidir.

Bu tür inanç ve gelenekler XIII. yüzyıllarda halk arasında ciddiye alınır ve değer verilirdi. Fakat aradan zaman geçtikçe bu inançlar eski ciddiyetini kaybetti. Bundan yirmi otuz yıl evveline kadar Ay yeni doğduğu zaman ona selavat getirmeden bakmak günah sayılırdı.

Zengezur, Şirvan Karabağ Nahcıvan ve Kars'ın Terekeme köylerinde gök ile ilgili gelişen inançlarda, birer yerleşim birimini anımsatan ifadeler kullanılır. Örneğin gök ve yerin yedi kat olduğu gökteki katlarda iyi ruhlar ve melekler otururken yer katlarında ise cin, şeytan dev ve ifritler gibi kökü yaratıklar barınır Halk arasında anlatılan bazı masallarda kahramanlar yer altı katlarına inerek türlü serüvenler yaşarlar. Başka bir inanca göre Hızır ve İskender ölümsüzlük şerbetini bulmak için yeraltının karanlık dünyalarında geziye çıkarlar. Hızır şerbeti bularak içtiği halde İskender bunu başaramaz. Bu nedenle Hızır Sonsuza kadar yaşıyacak ve gerektiği zaman insanlara yardım edecektir.

Tüm bu inançlar binlerce yıllık geçmişi olan Gök Tanrı ve yer-su kültlerinin günümüzdeki izleridir. Gök ve yerin katmanlar halinde olmasına ilişkin inanışlar Gök Dini'ndeki yaratılış ve evran anlayışına çok uygundur.

Türkler arasında ateş kültü ve ateşe saygı İran Mecusiliği ve Altay Şamanlığı etkisi ile gelişmiştir. Altay Şamanlığın'da Tanrı insanlara et yemelerini emrettikten sonra Kutsal varlık Ülgen iki çakmak taşını birbirine vurarak ateş yakmayı insanlara öğretti. Bu nedenle çakmak taşı ile yakılan ateş kutsal ateş olarak bilinip benimsenir. Moğol ve Yakutlarda yeni evlenen çiftler evlerindeki ocağı ilk kez kav ve çakmak taşı ile tutuştururlar. Bu hareketin aileye mutluluk getireceğine inanılır. Evde yanan ocak zamanla tüm ailenin geleceğinin ve mutluluğunun simgesi haline gelmiştir. Yanan ocağın aniden sönmesi uğursuzluk belirtisidir. Yine Göktürklerde ve Kıpçaklarda ateşin temizleyici arındırıcı ve tedavi edici özelliği olduğuna inanılırdı.

VI. yüzyılda Göktürklerin batı kolunu ziyarete gelen Bizans elçisi yanan iki ateş arasında geçirilmişti. Bu adet uyulması gereken bir protokol usulü olarak bir çok Türk devletlerinde yıllarca yaşadı. Bunun amacı gelen kişinin kalbindeki her türlü kötülük ve fesadın kutsal ateş tarafından temizleneceğine olan inançdı. İşte kısaca tanıtmaya çalıştığımız ateş kültürünün günümüze kadar gelebilmiş izlerini Müslüman Türklerin çoğunda görmek mümkündür.

Terekemeler genellikle yanan bir ocağa su dökerek söndürmeyi uğursuzluk sayarlar "Ocağım yıkıldı" "evin ocağın yıkılsın" gibi zaman zaman kullanılan sözlerde ocak, ev ve aile mutluluğunun tümünü içeren bir kavram olarak kullanılmaktadır. Bazı kadınlar hasta bebeklerini iyileştirmek için bir bezi tutuşturak çocuğun başı etrafında dolandırdıktan sonra "ağrım uğrum dağlara taşlara" diyerek ateşin arındırıcı gücünden yararlanmak isterler.

Kaynakça
Kitap: KARAPAPAK VE TEREKEMELERİN SİYASİ VE KÜLTÜR TARİHİNE GİRİŞ
Yazar: Orhan YENİARAS

[TurkmenCopur]

GOD GODU

Çiftçiler için çok yararlı olan yağmur fazla yağdığı zaman ise ekinlerin çürümesine neden olduğundan fazla yağmurlu aylarda yağmurun dinip güneşin çıkması için kökü Altay Şamanlığına kadar giden bir gelenek sevgilenir. Bir grup insan büyükçe bir kepçenin üzerine kırmızı yada Güneş rengi bir örtü kapatarak evleri dolaşırlar. Bu geleneğe "God Godu" gezdirmek denir God Godu gezdirilirken şu sözler söylenir.

God goduyu gördün mü? Goduya salam verdin mi? Godu kapıdan geçende Gırmızı günü gördün mü? Yağ verin yağlamağa Bal verin ballamağa Godu gülmek istiyir Goymayın ağlamağa Goduya gaymak gerek Kaplara yaymak gerek Godu gün çıkarmazsa Goduyu yakmak gerek Yağ verin yağlamağa Bal verin ballamağa Godu gülmek istiyor Goymayın ağlamağa Godupalçığa batmıştı Garmaladım çıkardım Gizil gaya dibinnerı Gırmızı gün çıkardım Yağ verin yağlamağa Bal verin ballamağa Godu gülmek istiyor Goymayın ağlamağa

XIX. yüzyılda kür boylarındaçok ciddiye alınan obanın ve uruğun ileri gelenleri tarafından gezdirilen Godu'ya her hehaneden bir şeyler toplanırdı ekmek, yağ peynir bal et ve şeker gibi toplanan bu maddeler yoksullar arasında pay edilirdi. Günümüzde bu gelenek birçokları gibi ciddiyetini yitirerek çocukların eylence için yaptıkları bir oyun haline gelmiştir.

God Godu geleneğinden başka yağmuru dindirip güneş çıkarmak için yapılan işleri kısaca sıralayalım:

• Kırmızı bir ipin üzerine Kırk kelin adına Kırk düğme atılarak ateşte yakılır. Bu hareketin güneş çıkarmak için etkili olduğuna inanılırdı.
• Güneş buluttan çıkarken bir kadının ilk evladı bir ateşi güneşe tutarak şu sözleri söyler;
Men anamın ilkiyem Ağzı gara Tür'küyem Yandıraram men seni Sende yandır meni
• Şiddetli yağan bir doluyu durdurmak için bir kadının ilk evladına, yağan bir dolu tanesini ısırtılır. Bu olayın doluyu durduracağına inanılırdı.
Kurak havalarda yağmur yağdırmak için ise şu geleneklere uyulurdu
• Mermi ile ölmüş bir insanın mezarından alınan taş ve toprağının suya atılması,
• Annesi, kızı ve kendisi dul olan bir adamın şöminesinden çalman taşın suya atılması
• Baltanın keskin tarafının yukarıya gelecek şekilde konulması
• Tohumluk buğdaydan hedik pişirilmesi
• Bir şehit mezarından alınan taş ısıtılması
Bütün bu gelenekler İran Mecusiliği, Altay Şamanlığı, Gökdini ve Yer-Su kültürleri ile ilgilidir.

[TurkmenCopur]

HIDIR NEBİ (HIDIR ELLEZ)

Müslüman Türklerin bir çoğu gibi Terekemelerde'de Hı-dır Nebi bir bayram gibi anılır. Bayramdan önce hazırlıklar yapılır çörek, plav ve haşıl pişirilir Hıdır Nebi gelince herkes gavurulmuş buğdayı öğüterek bu undan kavut denilen bir tür tatlı yaparlar. Bu öğütülmüş Kavut unu büyük bir tepsi içine konarak üzeri düzeltilir daha sonra yatakların yığıldığı karyolanın (yükün) altına konur bir gece kaldıktan sonra tepsiyi çıkarıp bakarlar inananca göre Hıdır Nebi Kavdun çekildiği evlere uğrar oradan geçerken tepsideki kavutluk unda iz bırakır. İşte herkes tepsi'de bu izi ararlar. Eğer herhangi bir iz bulursa bu çok büyük bir lütuf olarak algılanır ev sahipi bunun için kurban seserdi.
Hıdır Nebinin bilhassa kışın tipide kalmış insanlara yardım eden ölümsüz bir Peygamber olduğuna inanılmaktadır.

HAYVANLARLA İLGİLİ TÜRLÜ İNANIŞLAR

Bu inanışlar geçen asrın başlarında son derece ciddiye alınırdı. Günümüzde tamamen unutulmak üzere olup yaşı altmışın üstündekiler arasında aşağıda sıralıyacağımız inanışların bazıları halen yaşar.

— Halk fare sürülerinden çok rahatsızmış bir gün Hz. İsa'ya demişler ya İsa biz bu fareleri ne yapacağız canımızdan bezdik. Hz. İsa'da elindeki mendili yeter atınca mendil hemen kedi olup insanları fareden kurtarmıştır. Böyle bir inancın yaygınlığı nedeni ile kediyi öldürmenin çok günah olduğu düşünülür.
— Halil İbrahimi Nemrutu ateşe attığı zaman katır odun taşımış Kertenkelede üfleyerek ateşi kızartmıştır, bu nedenle katırdan nesil türemez kertenkelede görüldüğü yerde öldürülmeli
— Bir evin köpekleri ulursa o evden ölü çıkar
— Horoz vakitsiz öterse uğursuzluk getirir
— Baykuş bir evin damında öterse kısa bir süre sonra o ev-harabe olur
— Kuşun dilini kesenin çocuklar! konuşma özürlü olur
— İneğin yanına sobadan çıkan köz konursa inek sütsüz olur
— Nazardan korunmak için bir tarla ve eve hayvan kurukafası asılır.