I- İKTİSADİ YAPI
Bir bölgenin iktisadi yapısının tam olarak ortaya konulabilmesi için somut rakamların, yani bölgenin tarım, sanayi ve ticaretle ilgili verilerinin elde olması gerekmektedir.
XVI. Yüzyıl Maraş Kazası'nın bu tür verilerini tahrir defterleri bize sunmaktadır. Bu defterler sayesinde herhangi bir bölgenin iktisat tarihi ile ilgili olarak, tarım arazileri ve bunların büyüklüğü, buralarda yetiştirilen ürünler ve ürün toplamları, bu ürünlerden alınan vergi çeşitleri ve miktarları, bölgelerle ilgili hayvancılığın durumu, maden işletmeleri, ticarethaneleri, ticari malları ve ticaret yolları, var ise darphaneleri, gümrükleri, pazarları ve bütün bunlardan alınan vergi miktarları öğrenilebilmektedir.
A- Zirai Üretim Ve Bunlardan Alınan Vergiler
Osmanlı Devleti'nin birçok bölgesinde olduğu gibi Maraş Kazası'nda da iktisadi hayatın büyük bir bölümünü tarım ve hayvancılık oluşturmaktadır. Kaza sınırları içerisinde yer alan Maraş Ovası, Sağlık Ovası ve Narlı Ovası zirai üretimin yapıldığı başlıca alanlardır. Maraş ve çevresinde en çok üretimi yapılan ürünlerin başında hububatın geldiği görülmektedir.
1- Alınan Vergilere Göre Yetiştirilen Mahsuller
a. Hububat ve bakliyat üretimi
Osmanlı iktisadi hayatında üretilen ürünler arasında en ön sıralarda buğday, arpa, darı, mercimek ve nohudun geldiği araştırmacılar tarafından ortaya konulmuştur. Bu ürünlerin çok yetiştirilmesinde hem toplumun temel besin kaynağı olmasının, hem her türlü iklim şartlarında yetiştirilebilir olmasının hem de Osmanlı Devletinin askeri iaşe meselesi yüzünden bu hususa ayrı bir önem vermesinin etkili olduğu bilinmektedir.
Bilindiği gibi Osmanlı Devleti miri arazi rejimini uyguladığı bölgelerde ziraati yapılan ürünlerden öşür adı altında ayni olarak bir vergi almaktadır. Bu verginin oranı toprağın verimlilik durumuna göre bölgeden bölgeye mahsulün yarısı ile onda biri arasında değişmekte, müslüman veya hıristiyan ayrımı yapılmaksızın toprağı tasarruf eden herkesten alın-maktadır.
1526 yılında öşr-i gallat başlığı altında bazen hınta (buğday), şair (arpa), gavers, nohud, mercimek ve erzen gibi ürünlerin türleri ve müd cinsinden miktarları yer alırken, çoğu zamanda sadece öşr-i gallat başlığının ve öşrün miktarının verildiği, ürün türlerinin belirtilmediği görül-mektedir. Öşr-i gallat başlığının yanında ayrıca öşr-i gavers, öşr-i mercimek ve öşr-i erzen kalemleri de bulunmaktadır. Ürün türlerinin bazen belirtilip bazen belirtilmemesinde herhangi bir amacın olup olmadığı, bununla sadece buğday veya arpanın mı, yahut her ikisinin mi kastedildiği, yoksa bu durumun tamamen katibin keyfine münhasır bir durum mu olduğu hususunda bir bilgiye sahip olunamamıştır. Bu durum hububat cinsinden ürünlerin ayrı ayrı ne kadar üretildiğini, verilen tahrir kıy-metinin hangi ürüne ait olduğunu tespit etmeyi zorlaştırmaktadır. Ayrıca adı geçen tarihteki Alaüddevle Bey Kanunnamesi'nde bu ürünlerden alınacak öşür oranının da belirtilmemesi, öşür oranlarının tespitinde 1563 yılı Maraş Sancağı Kanunnamesi'ndeki oranların kullanılmasını gerektirmektedir.
Hububat cinsinden ürünlerin tahrir kıymetinde 1526 yılında yeknesaklık olmaması ayrı bir meseledir. Aynı nahiye içerisinde dahi farklı değerler bulunmakta, müd cinsinden tahrir kıymeti nahiyeler arasında en düşük 64, en yüksek 256 akçe arasında değişmektedir. Bu farklı kıymetlerle ilgili tahrir defterinde herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Farklılığa sebep acaba çeşitli ürünlerden oluşan gailenin tahrir kıymet farkı olan yerlerde sadece bir ürünün değeri mi verilmek istenmiştir. Mesela 64 akçe değer biçilen ürün sadece buğday mı, yoksa arpa ile mercimek mi, ya da sadece nohut mu? Kesin bir kayıt olmamakla birlikte böyle bir durum ihtimal dahilinde olabilir. Fakat bu olumsuzluğa rağmen genelde bütün nahiyelerde tahrir kıymeti büyük oranda müd başına 128 akçe olarak verilmektedir. Bundan dolayı 1526 yılı hesaplamalarında "tahrir kıymeti" olarak 128 akçe esas alınmıştır. Bunun da kile cinsinden değeri 6.4 akçedir. 1526 yılında bölgede kullanılan ölçü birimi müd'ün miktar olarak karşılığı hususunda tahrir defterinde açıklayıcı bilgi bulunmadığı için hesaplamalarda 1563 yılı Maraş Livası Kanunnamesi'nde belirtilen İstanbul Müd'ü esas alınmıştır.
Aşağıdaki tabloda (Tablo XXXVII) görüleceği gibi 1526 yılında Maraş Kazası'nda toplam 55208 müd (1.105.167 kile) ve 28.292.384 kg. hububat üretilmiştir.
Tablo XXXVII: 1526 Yılında Hububat üretiminin Nahiyelere Göre Dağılımı
Nahiye | Öşür /akçe | Öşür/müd | Öşür/Kile | Gerçek üretim/kile | Ton | fe? | |
Maraş | 177442 | 1386 | 27725 | 221800 | 5678080 | 5678 | 20 |
Kemer | 20302 | 158 | 3172 | 25377 | 649664 | 649.6 | 2.2 |
Keferdiz | 25804 | 201 | 4031 | 32255 | 825728 | 825.7 | 2.9 |
Kara Hayıt | 38956 | 304 | 6086 | 48695 | 1246592 | 1246.6 | 4.4 |
Aladinek | 62593 | 489 | 9780 | 78241 | 2002976 | 2003 | 7 |
Pazarcık | 79961 | 624 | 12493 | 99951 | 2558752 | 2558.7 | 9 |
Gügerciniik | 78147 | 610 | 12210 | 97683 | 2500704 | 2500.7 | 8.8 |
Göynük | 28981 | 226 | 4528 | 36226 | 927392 | 927.4 | 3.2 |
Tekak | 27223 | 212 | 4253 | 34028 | 871136 | 871.1 | 3 |
Kargılık | 31372 | 245 | 4901 | 39215 | 1003904 | 1003.9 | 3.5 |
Haruniye | 63317 | 494 | 9893 | 79146 | 2026144 | 2026.1 | 7.1 |
Andırın | 78071 | 609 | 12198 | 97588 | 2498272 | 2498.3 | 8.8 |
Zeytun | 101788 | 795 | 15904 | 127235 | 3257216 | 3257.2 | 11.5 |
Bayındır | 70182 | 548 | 10965 | 87727 | 2245824 | 2245.8 | 7.9 |
TOPLAM | 884139 | 6901 | 138139 | 1105167 | 28292384 | 28292 | 100 |
Tabloda görüldüğü gibi en fazla hububat üretimi Maraş Nahiye-si'nde yapılmakta, Maraş Nahiyesi'ni Zeytun ve Pazarcık nahiyeleri takip etmektedir. En az üretimin ise coğrafi yapılarının müsait olmasına rağmen Kemer ve Keferdiz nahiyelerinde gerçekleştiği görülmektedir. Bu nahiyelerin yayıldığı alanların tanma elverişli olmasına rağmen ürün miktarının az olması, buralardaki arazilerin henüz ziraate açık olmadığını ve ziraat yapabilecek yeterli nüfusun bulunmadığını işaret etmektedir. Bazı nahiyelerdeki hububat üretiminin nüfuslan ile tam orantılı olmam ası, buraların ziraatının çevre nahiyelerden gelenler tarafından yapılabileceğini akla getirmektedir. Yukarıdaki tablo (Tablo XXXVII) içerisinde bulunmayan öşr-i erzen başlığı altında yer alan vergi kaleminden 11276 akçelik öşür alınmıştır. Bununla birlikte 1526 yılında kaza genelinde hububat üretiminden alınan toplam öşür miktarı 8954 akçedir. Toplam hububat üretiminden % 40 civarında olan tohum ve değirmen kaybı çıkarıldıktan sonra kişi başına 228 kg hububat düştüğü görülmektedir.
1563 yılı Maraş Tahrir Defteri'nde hububat cinsinden ürünler buğday ve arpa olarak ayrı ayrı verilmektedir. Bu tarihte kullanılan ölçü birimi kile, buğdayın tahrir kıymeti ise 10 akçe'dir.
Aşağıda görüleceği gibi (Tablo XXXVIII) 1563 yılında Maraş Kaza-sı'nda toplam buğday üretimi 519.609 kile, 13.301.986 kg, toplanan öşür miktarı ise toplam 670373 akçedir. Bu tarihteki öşür oranı Göynük ve Bertiz nahiyelerinde 1/5, diğer nahiyelerde ise 1/8' dir. Nahiyeler içerisinde en fazla üretim Maraş, Pazarcık ve Kara Hayıt'ta, en az üretim ise Kuru Pınar ve Aladinek nahiyelerinde yapılmaktadır. Tabloda görüleceği gibi her nahiye için kişi başına kg. cinsinden düşen buğday miktarı diğerlerine göre Yenice Kale Nahiyesi'nde hayli yüksektir. Coğrafi şartlar bakımından dağlık olan Yenice Kale Nahiyesi'nin bu durumu kısmen nüfusunun az olması ile açıklanabilir. Nahiyeler içerisinde kişi başına düşen buğday miktarına göre en fakiri Bertiz Nahiyesi'dir. Bu durum nahiyenin yerleşim alanlarının hayli dağlık olması yüzünden tarım arazilerinin yeterli olmamasına bağlanabilir. Hesaplamalar tabloda verilen toplam rakamlar içerisinden öşür, tohumluk ve değirmen kaybı için ayrılacak miktar çıkarıldıktan sonra yapılmıştır. Bu üç kalem toplam ürünün yaklaşık % 55.5'i etmektedir, bir başka ifadeyle köylünün elinde ürettiği buğdayın %44.5'i kalmaktadır. Göynük ve Bertiz nahiyelerinde ise öşür 1/5 oranında olduğu için toplam ürünün %65'i öşür, tohum ve değirmen kaybına gitmekte, köylünün elinde ürettiğinin %35'i kalmaktadır. Kalan buğday toplam nüfusa bölündüğü zaman kaza genelinde kişi başına 136 kg buğday düştüğü görülmektedir. Kişi başına düşen buğday hesabı yapılırken geçim kaynağı sadece tarım ve hayvancılık olan köylü nüfus esas alınmış, şehirli nüfus bu hesaplamanın dışında tutulmuştur.
Beslenmesinin temelini tahıllardan sağlayan toplumlarda bir kişinin günlük kalori ihtiyacı vücudun büyüklüğüne, çalışma süresine ve iklim şartlarına göre 1.6 ile 2 kalori arasında değişmektedir. Yapılan hesaplamalara göre bir kişi bu kadar kaloriyi yılda 190 ile 275 kg arası değişen buğdaydan alabilmektedir. Buna göre Maraş Kazası'nda üretilen buğday miktarının köylülerin asli ihtiyaçlarını karşılamada dahi yetersiz kalacağı ve bu sebepten pazar için herhangi bir üretimden söz edilemeyeceği söylenebilir.
Tablo XXXVIII: 1563 Yılında Hmta (Buğday) üretiminin Nahiyelere Göre Dağılımı
Nahiye | Öşür /akçe | Öşür/Kile | Gerçek üretim/ kile | O) £ | s | Kişi başına kg.* | ü? |
o | |||||||
Maraş | 122431 | 12243 | 97944 | 2507366 | 2507 | 132.7 | 18.2 |
Camustil | 43989 | 4398 | 35184 | 900710 | 900 | 82.9 | 6.5 |
Kuru Pınar | 17857 | 1785 | 14280 | 365568 | 365 | 182 | 2.6 |
Kemer | 33418 | 3341 | 26728 | 684236 | 684 | 139.8 | 4.9 |
Keferdiz | 41671 | 4167 | 33336 | 853401 | 853 | 119 | 6.2 |
Kara Hayıt | 107064 | 10706 | 85648 | 2192588 | 2192 | 131 | 15.9 |
Pazarcık | 119757 | 11975 | 95800 | 2452480 | 2452 | 164.6 | 17.8 |
Aladinek | 12502 | 1250 | 10000 | 256000 | 256 | 80 | 1.8 |
Göynük | 26412 | 2641 | 13205 | 338048 | 338 | 64.5 | 3.9 |
Bertiz | 29089 | 2908 | 14540 | 372224 | 372 | 32 | 4.3 |
Zeytun | 55921 | 5592 | 44736 | 1145241 | 1145 | 72 | 8.3 |
Yenice Kale | 60262 | 6026 | 48208 | 1234124 | 1234 | 276 | 8.9 |
TOPLAM | 670373 | 67032 | 519609 | 13301986 | 13298 | 128** | 100 |
* Buradaki hesaplamalar öşür, tohum ve değirmen kaybı düşüldükten sonra yapıldı
** Maraş Kazası toplam nüfusuna göre (%40'lık tohum ve değirmen kaybı çıkarıldı)
Aşağıdaki tabloda (Tablo XXXIX) görüleceği gibi 1563 yılında Maraş Kazası'nda arpa üretimi toplam 347.364 kile 8.892.602 kg olarak gerçekleşmiştir. Arpanın tahrir kıymeti 7 akçedir. Kaza genelinde arpadan elde edilen öşür miktarı ise 310308 akçedir. Arpa üretimi en fazla Pazarcık, Maraş ve Kara Hayıt nahiyelerinde yapılırken, en az üretim ise Aladinek, Kuru Pınar ve Göynük nahiyelerinde yapılmaktadır. Öşür ve tohumluk miktarı çıktıktan sonra kaza genelinde kişi başına 87 kg arpa düşmektedir.
Tablo XXXIX: 1563 Yılında Şair (Arpa) üretiminin Nahiyelere Göre Dağılımı
Nahiye | Öşür/ akçe | Öşür/Kile | Gerçek üretim/kile | Ton | Kişi başına kg.* | S? | |
Maraş | 53404 | 7629 | 61032 | 1562419 | 1562 | 82.7 | 17.2 |
Camustil | 22898 | 3721 | 29768 | 762060 | 762 | 70 | 7.3 |
Kuru Pınar | 10342 | 1477 | 11816 | 302489 | 302 | 150 | 3.3 |
Kemer | 17972 | 2567 | 20539 | 525809 | 525 | 107 | 5.7 |
Keferdiz | 18295 | 2613 | 20908 | 535259 | 535 | 74.7 | 5.8 |
Kara Hayıt | 53656 | 7665 | 61321 | 1569821 | 1569 | 94 | 17.2 |
Pazarcık | 60342 | 8620 | 68962 | 1765434 | 1765 | 118 | 19.4 |
Aladinek | 6133 | 876 | 7009 | 179434 | 179 | 56 | 1.9 |
Göynük | 10747 | 1535 | 7675 | 196480 | 196 | 34 | 3.4 |
Bertiz | 14795 | 2113 | 10567 | 270537 | 270 | 23.6 | 4.7 |
Zeytun | 17866 | 2552 | 20418 | 522708 | 522 | 32.8 | 5.7 |
Yenice Kale | 23931 | 3418 | 27349 | 700152 | 700 | 156.9 | 7.7 |
TOPLAM | 310381 | 44786 | 347364 | 8892602 | 8887 | 85.8** | 100 |
* Buradaki hesaplamalar öşür, tohum ve değirmen kaybı düşüldükten sonra yapıldı
** Maraş Kazası toplam nüfusuna göre (%40'lık tohum ve değirmen kaybı çıkarıldı)