Afşar Türkmen aşiretleri, Anadolu Türkmenlerinin en mühim kitlesini teşkil eylemektedir. Bunlar umumi taksimatın "İran Hududu-Şimali Anadolu Silsilesi" kısmına dahildirler, vaziyet ve mevki-i coğrafyaları da, atideki teşkilat-ı mülkiye dahilinde bulunmaktadır.
Sivas'ın kısm-ı merkezisinin cenup ve şark cihetlerinden toplu bir hat ile Kürdistanın şark-ı cenubiyesini mailen kat ederek Erzurum, Bitlis, Van vilayetlerine kadar temadi eder ve oradan da İran'ın kısm-ı merkezisinde yaylalan takiben-Türkistana vasıl olurlar. Afşar aşiretleri, büyük bir kitle teşkil ettiği gibi, Anadolu tarihinde de büyük roller oynamışlardır. Bu roller, umum Türkmen aşiretlerine aittir. Ancak kahramanların bunlara izafeten meydana çıkmaları ve bilhassa İran'daki mesail-i siyasiyeye müdahale eylemeleri hasebiyle teferrüt etmeleri mümkün olmuştur. Seyr-i tarihi bahisinde ariz ve amik izah edilecek olan bu meselelerin heyet-i umumiyedeki tesiratı, Farsakların heyet-i umumiyeleri aleyhinedir. Burada, küçük kitleler yerine büyük aşiretler kitleleri, kaim olmuştur. Filhakika, bu ihtiyacın bazı esbab-ı taliye dolayısıyla kuvvet bulduğu da doğrudur. Mesela, en ziyade toplu kitleler, Sivas Vilayeti dahilinde Aziziye Sancağı havalisi ile civarında bulunmaktadır. Bu hal, buralarda iskan edilmiş olan Çerkezlerin hırsızlıkları ve baskınları dolayısıyla teşkil etmiş addolunabilir. Lakin, meselenin tamiki başka sebepler de göstermektedir. Bilhassa, bir takım esbab-ı evveliye vardır ki, bunların tesirleri de pek ziyadedir. Bu esbab-ı evveliye, bunların tarihi rollerinin kendileri üzerindeki tesiratıdır. Aşiret bir devlet olmadığından, devlet rolünü ifa ettiği taktirde, büyük bir mazinin sıkleti altında kalmış olur. Mesela, İspanyadaki ağır devlet mazisi de böyledir. Hatta, İtalya da, aynı mazinin tesiratından kurtulamamıştır. Bir aşiret ise, böyle bir maziden tahlis-i giri-ban edemez. Bu vaziyet, Afşarların fevkalade muhafazakar olmalarını intaç eylemektedir. Sonra, bu havalideki Türkiye teşkilat-ı mülkiyesi pek iptidaidir ve hemen hemen de eski hükümetlerin teşkilat-ı idariyesi ruhunu taşımaktadır. Buna binaen hükümet, aşiretlerin bu toplu hayatından istifade edememiştir.
Aşiretlerdeki ruhi birlik, aşiretin bir nevi hukuk-ı umumiyesini izhar ve aşirette büyük soyların mevcudiyeti intaç eylemektedir. İşte salifelarz esbab-ı evveliye de, bundan ibarettir.
Büyük kitle teşkilatı, Afşar aşiretlerinin beş altı kabileye ayrılmalarını intaç eylemiştir. Bu da sırf Türkiye teşkilat-ı mülkiyesinin bir neticesidir. Yoksa, bu aşiretlerin yalnız bir reise tabi olmaları ihtimali de pek kuvvetlidir. Büyük kitlelerin kuvvetleri, hükümetin bunlara karşı imtiyazlı bir vaziyet almasını intaç eylemiş ve aynı zamanda bunlar arasında sahib-i nüfuz aşiret beyleri yetişmiştir. Bu beyler doğrudan doğruya, hükümetle temas ettiğinden ve Türkiye hükümetinin teşkilatı ise aşiret teşkilatına tevafuk etmediğinden, hükümet ile bu beyler arasında bir nevi vaziyet-i siyasiye tahaddüs etmiştir. Bu da hemen hemen Almanya'daki federal dükalıkların mevkilerine müşabih bir haldedir. Buna binaen, aşiretler dahilinde de reislerin vasi salahiyetleri vardır. Türkiye hükümeti, daima bu beylerin tavassutlarına müracaat ediyordu. Halbuki, Türkiye'de mülki bir teşkilat bulunmadığından, her müstakil mülkiye memuru, kendi idaresi dahilindeki Türkmen aşiretlerinin bir beyi ile temasta bulunmak isterdi. Buna binaen, aşiret beyleri de, bu ihtiyaç nispetinde çoğaldı, durdu.
Afşar kabilelerinin o kadar muhtelif isimleri yoktur. Merbut listede görüleceği üzere, hemen hepsi de birkaç isme izafeten yad edilir ki, isimlerdeki sarahat, bu unvanların yeni ve bilhassa, Türkiye hükümetinin teşkilat-ı mülkiyesi zamanına ait olduğunu göstermektedir. Bu ciheti ispat eden delail, her vilayetin ayrı bir aşirete malik olmasıdır. Ancak, Türkiye teşkilat-ı mülkiyesi, son asırda birkaç defa tebdil ettiği için, halihazırda bazı karışıklığa tesadüf edilir ki, bunlara ehemmiyet vermemek lazımdır.
Afşar aşiretlerinin nüfusu, bir milyon kadar tahmin edilmektedir. Hatta, bazı seyahatnamelerde bunlarla Kürtleri de karıştırdıkları ve Kürtlerden addedilen birçok aşiretleri, Türkmen addeyledikleri vakidir. Bu cihet, kısmen doğrudur. Nüfusun fazla ve noksanlığı hakkında da, birçok mütalaat vardır. Fakat bütün hesaplar, tahmini neticelere istinat etmektedir. Buna binaen, bunların hangisinin doğru olması lazım geleceği hakkında kat'i bir fikirde bulunmak mümkün değildir. Biz, nüfusun kesafeti nokta-i nazarına istinaden yapılan bir hesabı vasati üzerine, bir milyon nüfusu muvafık buluyoruz. Türkiyenin henüz nüfusu tadat edilemediği gibi, vilayetlerin aşiretler hakkında hiçbir malumatı yoktur. Bu bapta, birçok vali, mutasarrıf, kaymakam ve belediye reislerine müracaat etmiştik. Herkes, gelişi güzel bir cevap veriyor ve hiç birisi kuyudata? müstenit malumat ita edemiyordu.
Nüfusun kesafeti nokta-i nazarından birçok tehalüfler vardır. Buna binaen, Farsaklar gibi bunlar arasında da icap eden nispet taksimatı yapılmıştır. Bu taksimata nazaran, Afşar nüfusu altı mıntıka-i kesafet şeklinde irae olunabilir ki, bunlar gerek aile ve gerek aşiret hayatları tetkikatında pek mühim hizmetleri vardır. Bu mıntıkalar ber-veçh-i atidir.
Merkezi Sivas'ta | 30/100 x 1.000.000 |
Cenubi Sivas'ta | 29/100 x 1.000.000 |
Erzurum'da | 62/100 x 1.000.000 |
Bitlis'te | 11/100 x 1.000.000 |
Van'da | 30/100 x 1.000.000 |
Halep, Sivas, Adana hudutlarında | 8/100 x 1.000.000 |
Aşiretlerin bu kesafetleri, bilahare tebdilata uğramış değildir. Çünkü, bu adetler yeni bir taksime göre ahzedilmiş ve tarihi kıymetlere ehemmiyet verilmemiştir. Bu aşiretlerin hane taksimatı, Farsaklarda olduğu gibi, nispet-i kesafetle mepsuten mütenasiptir. Buna binaen, bunların da kendi nispetleri dahilinde zikredilmeleri icap etmektedir.
1. 30/100 x 1.000.000 nispetinde her aşiretin:
Nüfus-ı azamisi: 500 hane halkı
Nüfus-ı vasatisi: 180 hane halkı
Nüfus-ı asgarisi: 320 hane halkı
2. 39/100 x 1.000.000 nispetinde her aşiretin:
Nufus-ı azamisi: 300 hane halkı
Nüfus-ı vasatisi: 110 hane halkı
Nüfus-ı asgarisi: 218 hane halkı
3. 2/100 x 1.000.000 nispetinde her aşiretin:
Nüfus-ı azamisi: 220 hane halkı
Nüfus-ı vasatisi: 90 hane halkı
Nüfus-ı asgarisi: 130 hane halkı
4. 11/100 x 1.000.000 nispetinde her aşiretin:
Nüfus-ı azamisi: 200 hane halkı
Nüfus-ı vasatisi: 73 hane halkı
Nüfus-ı asgarisi: 110 hane halkı
5. 30/1.000.000 nispetinde her aşiretin:
Nüfus-ı azamisi: 380 hane halkı
Nüfus-ı vasatisi: 170 hane halkı
Nüfus-ı asgarisi: 252 hane halkı
6. 8/100 x 1.000.000 nispetinde her aşiretin:
Nüfus-ı azamisi: 180 hane halkı
Nüfus-ı vasatisi: 60 hane halkı
Nüfus-ı asgarisi; 80 hane halkı
Heyet-i umumiyenin nispeti ise ber-veçh-i atidir:
Afşar aşiretlerinden her aşiretin:
Nüfus-ı azamisi: ! 380 hane halkı
Nüfus-ı vasatisi: 1330 hane halkı
Nüfus-ı asgarisi: 413 hane halkı
Afşar aşiretleri hane nüsfusları da, muhtelif şekillerdedir. Lakin, Farsaklarda olduğu gibi, bunların da heyet-i umumiyeleri nispetini, nazar-ı itibara almak lazımdır.
Buna binaen, atideki taksimat muvafıktır:
Nüfus-ı azamisi: 18 şahıstan mürekkep
Nüfus-ı vasatisi: 13 şahıstan mürekkep
Nüfus-ı asgarisi: 5 şahıstan mürekkep
Bu nispet, Afşar hanelerinin yüzde yetmişini teşkil etmektedir. Buna binaen, gerek kalan yüzde otuzunun ise, daha az bir nüfusa malik olmasının ehemmiyeti yoktur. Sonra Afşarların cinsiyet adetleriyle asıl istatistik arasında, mühim fark vardır.
Afşar aileleri, daha ziyade erkek yetiştirmektedirler. Buna binaen, bunların arasında da, kadınların kıymetleri artmıştır. Bu ciheti de istatistiğe terk edelim.
Her ailedeki cinsiyet taksimatı ber-veçh-i atidir:
Azamisi: 10 erkek, 8 kadın
Vasatisi: 8 erkek, 6 kadın
Asgarisi: 3 erkek, 2 kadın
Bu nispetteki rakamlar nüfus-ı umumiyenin yüzde altmışın üzerinedir.
Azamisi:
7 erkek, 11 kadın
Vasatisi: Asgarisi:
5 erkek, 8 kadın 2 erkek, 3 kadın
Nispeti mevcuttur. Fakat bu nispetin her sene ilk nispete doğru tahavvül ettiği de görülmektedir. Bunun sabit olduğu mahal, yalnız aile hanesinin yüzde otuz noksanı üzerindeki aşirete aittir ki, bunları da şehirlere yakın mahallerdeki aşiretler, teşkil eylemektedir.
Bu nispetten sonra çocuklar hakkındaki istatistik geliyor. Bu istatistik burada kemal-i ehemmiyetle nazar-ı itibara alınmıştır. Çünkü, Afşarların tarihdeki mühim rolleri, Ancak çocuk nispetinin derecesinden anlaşılabilecektir. Zira, bunların ne kitapları, ne abideleri vardır. Her şeyi, uzvi hayatın nişanelerinde mündemiçtir.
Bu nispet, Sivas'ın haricindeki diğer üç mıntıkada tebeddül ediyor.
Her aile çocuk miktarı:
Azamisi: 12 çocuk: 7 erkek; 5 kız
Vasatisi: 6 çocuk: 4 erkek; 2 kız
Asgarisi: 3 çocuk: 2 erkek; 1 kadın
Buna binaen, erkek çocuk fazlalığı, nüfus-ı umumiyenin yüzde atmış sekiz nispetindedir.
Afşar aşiretleri, heyet-i umumiye itibariyle vadilerde yaşamayı tercih etmektedirler. Bunlar, hemen umumiyetle ormanlık ve sahayı, işgal etmiş addolunabilirler. Buna binaen, bunların coğrafi ihtilafları o kadar ehemmiyete şayan addedilemez.
Afşar aşiretlerinin hissi, fikri, iradi vaziyetleri de heyet-i umumiyeye dahil bulunmaktadır. Ve heyet-i umumiye sırasında zikr olunacaktır.
Kaynakça
Kitap: TÜRKMEN AŞİRETLERİ
Yazar: FRAYLİÇ, RAVLİG